КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ИНКИШАФ ДЮВРЦНЦН КЕРАМИКА АБИДЯЛЯРИ (б.е.я ХII-ХI ясрляр)
Сялим ЯЛИЗАДЯ
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
МИЛЛИ СЯЖИЙЙЯЛЯРЛЯ ЦМУМБЯШЯРИ ДЯЙЯРЛЯРИН ГОВШАЬЫНДА (Исэяндяр образынын йозуму)
Сона ЩЯМИДОВА
ГЛОБАЛЛАШМА ПРОСЕСИ ВЯ АЗЯРБАЙЖАНДА МИЛЛИ МЯДЯНИ ДЯЙЯРЛЯРИН ВАРИСЛИК ПРОБЛЕМИ
Щумай ЯСЯДОВА
ЯСРЛЯРЫН СЫНАЬЫНДАН ЧЫХМЫШ ГЯЩРЯМАНЛЫГ ЕПОСЛАРЫ (мягаля Бакы славйан университетинин 10 иллийиня щяср олунуб)
Чинэиз АБДУЛЛАЙЕВ
АЛМАНЛАРЫН АЗЯРБАЙЖАН МУЬАМЫНА МАРАЬЫ
Чинэиз АБДУЛЛАЙЕВ
МУЗЕЙ-ТУРИЗМ ЯЛАГЯЛЯРИНИН МЦАСИР МЯДЯНИ ЭЕРЧЯКЛИКДЯ МЮВГЕЙИ
Рамиз АЬАЙЕВ, Сяйавуш МЯЩИШОВ
МЯДЯНИ ИРС ХАЛГЛАРЫН ВАЩИДЛИЙИНИ ВЯ МЯДЯНИ ИДЕНТИКЛИЙИНИ ТЯСДИГ ЕДЯН АМИЛ КИМИ
Сащиб ВЯЛИЙЕВ
ТЕАТР МУСИГИСИ МЦАСИР ТЕАТР ПРОСЕСЛЯРИ КОНТЕКСТИНДЯ
Пикя ФЯТУЛЛАЙЕВА
ИНКИШАФ ДЮВРЦНЦН КЕРАМИКА АБИДЯЛЯРИ (б.е.я ХII-ХI ясрляр)
Сялим ЯЛИЗАДЯ
СЯЩНЯГРАФИЙА СЯНЯТИНДЯ ДЕКОРАСИЙАНЫН ГУРУЛМА ТЕХНИКАСЫ
Назим Бяйкишийев
“ДЯДЯ ГОРГУД” ФЫЛМЫНЫН ЕКРАН ТАЛЕЙЫ
Вцсаля ХАНЛАРГЫЗЫ
ПРОИСХОЖДЕНИЕ, ТИПЫ И ЗНАЧЕНИЕ СИМВОЛА КОЗЛА В ИСКУССТВЕ ДРЕВНЕГО АЗЕРБАЙДЖАНА.
Рзаева Салтанат Шахин-гызы

 


Еркян дюврцн керамика нцмуняляри Гарабаьын даьлыг щиссяси олан Хачынчайдан бир гядяр узагда йерляшян Арачадзорда, Ахмахидя, Баллыгайада вя Гарабулагда ашкарланмышды. Гарабаьда бу дюврцн курганларына чайларын ахын истигамятиндя дя раст эялмяк олур. Лакин щямин курганлардан щеч бири ятрафлы арашдырылмайыб. Она эюря дя биз йалныз Е.А.Реслеромун вя С.С.Ивановскинин арашдырмалары иля кифайятляняжяйик. Сюзцэедян курганлар зянэинлийи вя бюйцк юлчцлц юртцкляри иля фярглянирляр. Зянэин курганларын юзяллийи ондан ибарятдир ки, онларын щяр бириндя халгын варлы тябягясини якс етдирян яшйалар вя аваданлыглар вар. Ахмахи вя Арачадзор курганлары да щямин дюврцн сосиал тябягяляринин вязиййятини якс етдирирди. Гябирлярин бириндя тапылмыш силащ да буна сцбутдур. Силащын нювц вя атрибуту онун варлы тябягянин нцмайяндясиня аид олдуьуну эюстярир. Бязи курганлардан тапылмыш чохсайлы склетляри зоракылыгла юлдцрцлмцш гуллар щесаб етмяк олар. Арачадзорда тапылмыш 1№-ли курганын цзяриндяки даш йешикдя йонулмамыш сал дашларын алтында эизлядилмиш дюрд сцмцк ашкар олунмушду. Дяфн едилмиш склет узадылмыш вязиййятдя йешийин жянуб диварына шимал-шярг истигамяти формасында сюйкядилмишди. Бу гябрин айаг щиссясиня габ гойулмуш, башы ися тунж тажла бязядилмишдир. Отураг вязиййятдя басдырылмыш сцмцкдярдян бири диварын жянуб тяряфиндя, диэяр икиси ися диварын арха щиссясиндя йерляшдирилмишди. Онлардан биринин гадын склети олмасы ещтимал олунур. Баш тяряфдя тунж щиссяжиклярдян ибарят эейим вар. Диэяр ики склетдя дябилгя галыглары ашкар олунуб. Бунунла йанашы щям дя 350 мцхтялиф нюв мунжуг вя асмалар, гырха йахын ися габ мцяййян едилиб.

        «а» вя «б» гябирляриндя кцряйи дик вязиййятдя, айаглары мяркязя доьру узадылмыш склет вя онун ятрафында чохлу яшйалар да тапылмышды. Гябирлярин цстц торпаг вя чай дашлары иля дюшянмишди.

        «а» гябриндяки сцмцкляр эянж инсана аид едилирди. Склетин кяллясиндя тунж диадем вар иди. Аьзы ися гызыл тозла долу иди. Гябрин саь щиссясиндя тунж цзцк, дяфн едилмиш ат галыглары, габан дишляри тапылыб. Сол чийни тяряфдя ися графин, буд сцмцйц ятрафында гылынж, хянжяр, йаба вя с. силащ вар иди.

        «б» гябриндя ися кяллясиз склет ашкар олунуб. Бунунла йанашы бу гябирдян тунж вя даш ишлямяляр, мцхтялиф габлар тапылыб. Е.А.Реслеромун арашдырмаларына эюря бурадан ат, ит вя гуш сцмцкляри дя ашкарланыб.

        1 вя 2 №-ли Арачадзора курганларында дюрд габа раст эялинир. Онларын щамысы даиряви эювдяйя вя бир гулпа малик графинляр олса да, айры-айры керамика групуну тямсил едирляр. Габларын бири шар формалы эювдяйя, дар, гыса боьаза маликдир. Гулплары килит формасындадыр вя спирал шякилли, буруг гоч буйнузлары иля бязядилиб. Корпусун зяриф щиссяси ат золаглары иля бязядилмишди. Бурада тапылмыш габлардан бири даща садя формалыдыр вя гулплары иля фярглянир. О, шагули ат золаглары иля бязядилиб.

        Ики диэяр габ ися сятщинин хцсуси формасы вя алтынын диклийи олмасы иля фярглянир. Онлардан бири даиряви эювдяйя, сярт профиля, дцз, гыса боьаза маликдир. Боьазы нящянэ новчаларла бязядилиб. Икинжи габ кичик юлчцлц дцз боьаза, о гядяр дя бюйцк олмайан дик алтлыьа маликдир вя сятщи капелйурла бязядилиб. Гулпу таж формалы чыхынтыйа маликдир. Сюзцэедян бу ики габ арасында охшарлыьа бахмайараг онлар тяркибиня, сахсы гырынтыларына эюря бир-бирляриндян фярглянирляр вя сятщляринин капелйурла бязянмяси, дик алтлыгларын вя килид шякилли дястяклярин олмасы бу дюврцн абидяляри цчцн характерик жящятлярдир.

        Ахмахидя олан курганлар Арачадзор вя Баллыгайадакы курганлардан кичик юлчцлц сятщинин олмасы иля фярглянир. Бурада ашкарланмыш 1 №-ли курганда дюрд скелет тапылыб. Онлардан бири узанмыш, цчц ися отурмуш вязиййятдядир. 2 №-ли курганда тапылмыш ики скелет отурмуш вязиййятдя, 3-9 №-ли кургандакы скелетлярдян ися бири дик, диэяри отураг формададыр.

        Ахмахидя тапылан 1 – 4 №-ли курганлар кцл вя йа щейван сцмцкляри иля, 2 – 5 №-ли курганлар кцл вя ат дишляри иля, 3 №–ли кургандакы кобуд габ ися кцлля долдурулуб. Бу курганларын щамысындан жями отуз габ ашкар олунуб. Ахмахидя олан габлар, Арачадзорда олан курганлардакы габлара охшайырлар. Бир груп габлар ися кобуд формасы, эениш боьазы вя алтлыьы иля фярглянирляр. Онлара гулплар да тахылыб. Бу типли габлар гейри-ади формада щазырланыб вя онларын даь керамикасы иля охшар олдуьу эюстярилир. Баллыгайа вя Сырхавянддя йерляшян 1 №-ли курган нящянэ, щцндцр сятщя маликдир. Бурада да 2 №-ли Арачадзор курганында олдуьу кими башсыз силуетляря раст эялмяк олур. Бурадан щямчинин ат, юкцз, ит сцмцкляри, метал вя сцмцк ишлямяляр, мцхтялиф габлар тапылыб. Габлардан бири орнаментлярля бязядилмиш, боьазына вя дястяйиня эюря Арачадзорда вя Ахмахидя тапылан курганлардакы габлара бянзяйир. Онун сятщи приземикдир вя армудшякилли профиля маликдир. Бурадан тапылмыш бир гулплу вя гулпсуз графинляр дя юз нювбясиндя щямин габлара бянзяйир. Баллыгайада олан 1 № -ли курган ися Арачадзордакы вя Ахмахидяки курганлардан фярглянир. Яэяр бу курганларда олан аваданлыглара нязяр салсаг, онда бу фярги даща айдын эюрярик. Арачадзор курганы ХЫЫ ясря, Баллыгайа курганлары ися ХЫ ясря аиддир. Арачадзорда, Ахмахидя вя Баллыгайада олан курганлар цч група бюлцнцрляр. Биринжи груп йени керамика, галан ики груп ися йерли керамиканын инкишаф етмиш формасыдыр. ЫЫ вя ЫЫЫ група аид олан керамика йерли ящали тяряфиндян щазырландыьындан даща чох локал яняняляри якс етдирир.

        Ы груп керамикайа щейвани формалы касалар вя азсайлы меандырлар дахилдир.

        ЫЫ груп керамикайа мцхтялиф формаларда олан гулплу габлар аиддир.

        ЫЫЫ груп керамикайа ися цч габ аид едилир. Биргулплу, капелйур корпуслу бу графинляр Арачадзордакы 1 №-ли курганда тапылмыш габларла охшардыр. Анжаг онларын алтлыьы йохдур. Бу факт ися ону тясдиг едир ки, еркян вя инкишаф дюврляринин абидяляри арасында охшарлыг вар.

        Ханлар йахынлыьында олан еркян дювр курганлары «кнйазлыг» адланыр. Бу курганлар хронолоъи жящятдян Эилиндаьдакы курганла ейни дювря аид едилир. 2 №-ли курган бу дюврцн керамикасы щаггында зянэин материал верир. Й.И.Щуммел дя онлары 3 типя айырыр:

        Ы тип керамика тез сынан гара материалдан щазырланыб, орнаментляр вя щейвани рясмлярля бязядилиб. Бу цсулла щазырланан каса вя графинлярин щамысы ял иля дцзялдилирди.

        ЫЫ типя аид олан габлар ися дулусчу даирясиндя даща мющкям сайылан эцмцшц-гара рянэли материалдан щазырланырды. Онлар щяжмли, гыса вя йа узун боьазлы, бир гядяр дя габарыг корпуса маликдирляр.

        ЫЫЫ груп керамик материаллар ися боз-гара рянэли, йахшы жилаланмыш, декоратив дястяйя вя щцндцр алтлыьа маликдир. Даща мцкяммял керамик материаллара еркян дюврдя, илк ики типя ися сон тунж дюврцнцн яввялляриндя раст эялмяк олар. 2 №-ли курганда жями гырх беш габ ашкарланыб. Онлардан отуз цчц Ы група, сяккизи ЫЫ група, дюрдц ися ЫЫЫ група аиддир.

        Ы груп керамик габлар арасында мцхтялиф новчалы финжанлара раст эялинир. Бунларын щамысы Эянжячайда ашкарланмыш эеометрик фигурлар, орнаментляр вя щейвани рясмлярля охшар хцсусиййятляря маликдир. Бу жцр габлар ясасян цчбужаг вя квадрат формалы олур вя цзяриндя щейван вя инсан шякилляри чякилирди. Онлардан икисинин орнаменти вя трактовкасы 79 №-ли кургандакыларла охшардыр. Бязи габларын дахили щиссяси дя бязядилиб. Диэяр формалы габлар ися щцндцр, дцз боьаза малик дястяксиз, гулпсуз графинлярдир. Беля формалы габлар 79 №-ли, 8 №-ли вя с. курганларда ащкарланмышды. Бу груп керамика нцмуняляри арасында дцз вя эюбяляк формалы графинляр дя вар. Онлар инжя нахышлы орнаментя маликдирляр вя дулус чархында щазырланыблар.

        ЫЫ група аид олан габлар щяжмли, йумуртавари вя гыса боьазлы графинлярдир. Онлар о гядяр дя дярин олмайан новчаларла бязядилиб, чох эюзял гурулуша малик бир габ ися гырмызы эилдян щазырланыб вя бойа иля рянэляниб.

        ЫЫЫ груп габлар да щямчинин дулус чархында щазырланыб вя йахшы жилаланыб. ЫЫЫ груп керамика нцмуняляри Гарабаьда, Арачадзорда, Гарабулагда ашкарланмыш курганлардакы габларла ейни типлидир. 1 №-ли курганда мцхтялиф типя вя дювря аид олан бир нечя гябир вар. Бу курганда щямчинин Ы груп керамикайа аид мцхтялиф нахышлы эеометрик фигурлар вя шякилляр тапылмышды. Шякилляр арасында вящши юкцз, ат, дявя, илан рясмляриня раст эялинир.

        Бу курганда ЫЫ груп керамикайа аид щцндцр боьазлы, ики гулпа малик графинляр дя тапылмышды. Беля формалы графинляр еркян дювр абидяляриндя дя вар иди.

        ЫЫЫ груп керамика нцмуняляри ися даща фяргли формалардадыр. Щяжмли, даиряви, йахшы жилаланмыш габлардан бири дя дар боьазлы, трапесийа формалы, корпуслу вя гулплу графиндир. Онлар дулус чархында эцмцшц-гара эилдян щазырланыблар. Бу габлар 9 №-ли курганда олан габлара охшайыр, анжаг гулплары вя бязяйи иля ондан фярглянирляр.

        Гошгарчайын саь сащилиндя йерляшян вя Эянжя йахынлыьында ашкарланмыш курганлар да бу дювря аид едилир. Бу курганларда силащлар вя башга аваданлыглар цчцн нязярдя тутулмуш икийаруслу тахта юртцк дя вар иди. Бурада ат сцмцкляриндян ялавя габан вя илан галыглары да тапылмышдыр. Тапылмыш тунж аваданлыглар техники цсулла щазырланмышдыр.

        Бу курганларда ашкарланан эил габлар о гядяр дя мяшщур дейил. Габларын яксяриййятини мцхтялиф формалы финжанлар, чох аз бир гисмини ися боз вя йа гящвяйи рянэли, зяриф жилаланмыш, дулус чархында щазырланмыш дибчякляр тяшкил едир. Бир чох габлар гара вя гящвяйи ширя (сахсыларын цзяриня чякилян маддя) иля рянэляниб. Габларын дахили щиссяси сарымтыл юртцкля юртцлцб. Онларын гулплары йохдур.

        Эянжячайдакы юзцнямяхсус керамик абидялярля зянэин олан 3 (6) №-ли курган вя Келиндаьын гярбиндя олан курганлары да бу дювря аид етмяк олар. Бу курганлар зянэин керамик материаллары вя аваданлыглары иля диггяти жялб едир.

        3 (6) №-ли курганда тапылмыш габлар новчасыз, эирдя формалы, эюбяляквари сятщя малик финжанлардан ибарятдир. Финжанларын цзяриня мцхтялиф рясмляр чякилмишдир. Онларын бириндя инсан, кечи вя чяпиш, диэяриндя инсан вя кечи, цчцнжцсцндя ися инсан, цчбужаг вя ромб шякилляри чякилиб. Инсан фигуру бцтцн рясмлярдя ейнидир, йалныз инсан башынын тясвириня эюря жцзи фярглянирляр.

        Инсан фигуру бцтювлцкдя габын сятщиндя якс олунурду. Ялляр яйилмиш вя йахуд йухары галдырылмыш формада, баш ися балажа даиря формасындадыр вя мяркяздя йерляшир. Чилиэдаьда 3 (6) №-ли курганда тапылан нахышлы керамика нцмуняляри юзцндя ЫЫ груп керамика янянялярини якс етдирир. Е.А.Реслеромун арашдырмаларына эюря бурада ашкарланмыш яшйалар формаларына эюря Ханлар йахынлыьындакы 1 вя 2 №-ли курганлардакы нцмунялярля бир жярэядядир. Бу груп курганлар цмуми жизэиляря маликдир. Хцсусиля даш юртцкляри, ат сцмцклярини вя од ритуалларыны гейд етмяк лазымдыр. Бцтцн курганлар цчцн аьаж ютрцкляриндян ибарят олан грунт дяряляр характерикдир. 12 №-ли курганда Арачадзорда олдуьу кими башсыз инсан сцмцкляри тапылыб. Е.А.Реслером да 9 №-ли курганда бюйцк илан сцмцкляри олдуьуну ашкар едиб. 4 №-ли курганда ися сары рянэля бойанмыш баш тапылмышдыр. Бу сцмцкляр йа отурмуш йа да узанмыш вязиййятдядир. Отураг оланларын башы даиряви, узананларын башы узун формададыр. 5, 7, 8 №-ли курганларын керамик материаллары чох аздыр. Габлардан бири шар формасында, гыса боьазлыдыр. Онун юлчцсц бюйцкдцр – диаметри 94 см-дир. Диэяр бир габ ися ваз формасындадыр, керамик алтлыьа вя кичик гулплара маликдир.

        1 №-ли курганда бюйцк нахышлы габ вя щцндцр дибчяк ашкар олунуб. Бундан башга курганларда кичик дибчякляр дя тапылмышды ки, онлара да йемяк вя мунжуглар долдурулмушдур. Кичик дибчяклярин нахышлы орнаментляри йох иди. Бу курганлары 1 вя 2 №-ли курганларын керамикасы иля ейниляшдирмяк олар. 1 вя 2 №-ли курганларда олан вазларда йерли керамиканын хцсусиййятляри юзцнц эюстярир. Трапесийа формалы габлар ися 2 №-ли кургандан тапылмыш габларла ейнидир. Фярг йалныз онларын гулплу олмасындадыр.

        Эянжянин шяргиндя йерляшян курганлары да чюл курганларына аид етмяк олар. Даш щашийялярин, аьаж конструксийаларын, донуз вя габан сцмцкляринин вя баш силуетляринин олмасы бу курганлар цчцн характерик жящятлярдыр. Финжанлар, касалар, щяжмли даиряви габлар бу курганларын керамика нцмуняляри щесаб олунур. Габлардан бири даиряви формададыр. Сятщиндя ися кечинин эеометрик фигуру вар.

        Сюзцэедян група Эянжячайын сол сащилиндяки, Ханларын гярбиндяки курганлар да аид едилир. Бурадан тапылмыш каса вя финжанларын орнаментляри эеометрик формададыр. Нахышлы вя эюбяляквари бязякляря малик графинляр, даиряви формалы касалар да ЫЫ груп габлара аид едилир. ЫЫЫ група ися капелйур габлар аиддир.

        Ханлар вя Эянжядя ашкар едилмиш курганларда да Топалщясянлидя олдуьу кими узанан вя йа кюндялян башсыз склетлярдян ибарят грунт гябирляр вардыр. Бу гябирляр бир-бириндян ичярисиндяки аваданлыглара эюря фярглянирляр. Бу курганларын керамикасы Топалщясянли керамикасы иля чох охшардыр. Бурада тапылмыш габларын яксяриййяти Эянжячай цчцн типик олан гара финжан вя касалардыр. Бу габларын орнаментляри мцхтялиф щейван вя гуш шякилляри иля бязядиляряк эеометрик фигурлу композисийа йарадыр. Габларын цзяриндяки рясмляр даща диггятялайигдир, чцнки бунлар керамика цзяриндя эюстярилмиш илк шякиллярдир. Бу курганларда олан графинляр щям гулпларына, боьазларына, щям дя форма вя хцсусиййятляриня эюря Ханларда олан 2 №-ли курганларла охшардыр вя Щуммел бунлары ЫЫЫ груп керамикайа аид едир.

        Лерикдя ашкарланмыш абидяляр дя Инкшаф дюврцня аид едилир. Й.И.Щуммелин арашдырмаларына ясасян бу абидяляря 13,15,16,18 №-ли курганлар аиддир. Бу дюврцн керамика материаллары 2 група бюлцнцр: 1) Нахышлы орнаментлярля бязядилмиш сары-гара габлар; 2) Гара бойа иля рянэлянмиш, эюбяляквари сятщя малик, щяжмли керамик габлар.

        Ы груп габлара дибчякляр вя финжанлар аид едилир. ЫЫ груп керамика нцмуняляри еркян дювр торпаг курганларынын янянялярини давам етдирир вя щям форма, щям дя орнаментляриндяки бу охшарлыг гулпсуз графинлярдя юзцнц даща айдын эюстярир.

        Эядябяйдя Хачбулаг йахынлыьында ашкарланмыш курганлар да Инкишаф дюврцня аид едилир. Сюзцэедян група аид олан финжанлар биконик формада олуб ял иля щазырланырды. Бязиляринин дайаг цчцн алтлыглары да вар иди. Эирдя формалы габларда ися Еркян дюврцн яняняляри сахланылыб. Онлар биконик формада олуб дулус чархында щазырланырды. Бурада гулпсуз графинляр азлыг тяшкил едир. Онлар формаларына эюря Эянжячайда тапылмыш графинляря охшайырлар. Эянжячай вя Эядябяй курганларындан тапылмыш керамик нцмуняляри бирляшдирян жящят онларын дцз боьаза малик олмасыдыр. Бу ики бюлэянин керамикасынын фяргли хцсусиййятляри дя вар. Беля ки, Инкишаф дюврцндя биконик финжанлар, графинляр эирдя формалы габлар эет-эедя азалырды. Графинляр даща чох йумуртавари вя шар формалы щазырланыр, эюбяляквари вя дцзбужаглы шяклиндя бязядилирди.

        Беляликля дя, Азярбайжан яразисиндя Инкишаф дюврцнцн керамика мямулатлары вя керамик абидяляри (б.е.я ХЫЫ-ХЫ ясрляр) щаггында олан мялуматымыз бу мягалядян эюрцндцйц кими кифайят гядярдир вя алимляр тяряфиндян йетяринжя юйрянилмишдир.

        Ядябиййат

1. Гуммель Я.И. Древний могильник на юге от Кировабада. – В кн.: Археологические очерки. Баку: Изд-во АзФАН СССР, 1940, с. 145-160.

2. Гуммель Я.И. Курган № 2 близ Ханлара. – КСИИМК. М.-Л., 1949, вып. XXIX, с. 55-58.

3. Гуммель Я.И. Памятники древности в окрестностях Киликдага. – Изв. АзФАН СССР, 1941, № 2, с. 27-41.

4. Гуммель Я.И. Памятники древности на западе от Ханлара. – В кн.: Археологические очерки. Баку: АзФАН СССР, 1940, с.5-127.


   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page