ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
GÖYÇƏ AŞIQ MƏKTƏBI (ARDI)
Azad Ozan KƏRIMLI
XIX ƏSIRDƏ AZƏRBAYCAN MUSIQI FOLKLORU RUS ZIYALILARIN ƏSƏRLƏRINDƏ
Əhməd ISAZADƏ

       Sonralar M.Azaflı xatirlayırdı ki, 1950-ci ilə həbsdən buraxılmasında, görünür, Aşıq Əsədin dolayı yolla köməyi olmuşdusa da , özü bunu boynuna almırdı. Lakin elə həmin Aşıq Əsəd Mikayılı Aşıq Yusif Azaflının yanına apararaq, ona belə bir tapşırıq veribmiş: «Yusif, mən artıq qocalmışam, Mikayılınsa gələcəyi var. Onu elə öyrət ki, Tovuz üçün həm şair, həm də ustaq aşıq yetişsin.»
       M. Azaflıdan öncə Aşıq Əsəd bir neçə yetkin, «ustad silləsi yeməli» aşıq yetişdiribmiş. Doğrusu, M. Azaflı onlardan sonuncusuymuş. Ilk şagirdi isə kiçik qardaşı Məhəmməd olub ki, onu indiyədək Tovuz aşıqları dönə-donə yad edirlər. Hazırda Şəmkirdə yaşayan Ustaq Aşıq Murad Niyazlı (1930) Aşıq Məhəmməd Rzayevin yetirməsidir. Daha sonra, Aşıq Əsədin kürəkəni Daşkəndli Aşıq Ziyad da çox istedadlı imiş, lakin 1941-ci ildə cəbhəyə gedib qayıtmamışdı. Tovuzdan (Öysüzlüdən) Məhəmməd Çodaroğlu (sonralar savadlı mollalardan biriydi, 1922), Qazağın Çaylı kəndindən Aşıq Cəfər (deyilənə görə, çox gözəl oxuyurmuş), Qaraxanlı Aşıq Rza, Şınıxlı Aşıq Məhəmməd də ona «qulluq etmişlər». Bundan savayı, Sabir müəllimin verdiyi bilgiyə görə, Qaraqoyunlu Aşıq Cahad (1930)-da 1949-1950-ci illərdə onların evində qalırdı.
       Ən nəhayət, Aqstafalı Aşıq Əlhəm (Ərəbov) da uzun illər Aşıq Əsədə qulluq etmişdi. Aşiq Əlhəm həm də qoçaqlığı, - daha doğrusu, qaçaqlığı ilə tanınmışdı. Onun yetirməsi, Dağkəsəmənli Aşiq Səhadət (Gülməmmədov) (1928) ustad səviyyəli sənətkardır.
       Aşıq Əsədin 10 yaxud 12 illik Böyük Ustaq qulluğunda durması onun yetirmələrinin söz-dastan yatırı və havacat saxlanclarının geniş tutumunda özünü göstərib və indi də göstərməkdədir. Tutarlı sübüt kimi vaxtı ilə M. Azaflıdan və son illərdə Aşıq Şəhadətdən lentə alınan havaları gətirmək olar. Digər tərəfdən, mən şəxsən adı çəkilən hər iki ustadda gördüyüm dastan biliçiliyini tanıdıqlarım arasında yalnız və yalnız Zərzibilli Aşıq Əlidə gördüm. Onun da ən başlıca ustadı, Böyük Ustadın qardaşı oğlu Aşıq Nəcəf idi ki, yuxarıda vurğulanan sözlərinə görə, «çox materiallı, tutumlu yazılı arxivli sənətkarıydı. Lakin əgər Ələskər soyu əski (yaxud klassik) Göyçə saz-söz ənənələrinin qoruyucusu sayılmışsa və sayılırsa da, Aşıq Əsəd sənətinin yönümü tamam bambaşqadır. Və bu bambaşqalığın özu də Ələskər məktəbinin özəlliyindən irəli gəlir. Aydınlaşdıraq.
       Yuxarıda, Böyük Ustaq haqqında düşüncələrimi açıqlayarkən, onun ustadlığını milli mədəniyyətimiz tarixində yalnız və yalnız böyük bəstəkarımız Qara Qarayevlə tutuşdurula biləcəyini vurğulamışdım. Doğrudan da, hər iki dahinin ustaq şəxsiyyətini yaşadan yetirmələri istənilən saydadır (hətta, deyə bilərlər ki, istəniləndən daha artıqdır! – digər ustadların qoy minnəti olsun!). Lakin eyni zamanda hər bir yetirmənin özünün özəlliyi kimi açıqlanan və bizim də duyub-aşkarladığımız öz dəsti-xətti, səpgisi, üslubu, öz yolu olub və hazırda var. Bu günümüzdə Q. Qarayevin yaşayıb-yaradan və dünyasını dəyişmiş (ölənlərə rəhmət, qalanlarına cansağlığı, - onlar hər zaman Vətənimizə gərəklidirlər!) yetirmələri arasında nə ustadını açaqaydın yam-sılayana, nə də biri-birinə bənzərlərinə rast gəlinməyib (55). Lakin onları təkcə ustadlarının adları deyil, çox-çox başqa deyərlər birləşdirir ki, bu olduqca geniş başlıqdır: yüzlərlə, bəlkə də minlərlə səhifəlik, bitib-tükənməyən, - bir yox, bəlkə də iki-üç müsiqişünaslar nəslinin yaşamını dolduracaq ən dəyərli mövzulardan biridir. Həmin mövzunun mahiyyəti çox qısa yozumla açıqlanır: «Sənətə xəyanət yoxdur!»
       Deyəcəklər: «Bəs axı bu elə Böyük Ustaq Aşıq Ələskərin yüz ildən də öncə dediyi sözlərdir?»… Bəli, Dahiləri də birləşdirən, biri-birinə oxşadan ən böyük ölcü-meyar bu deyilmi? Düzünə varsaq, Göycəli Aşıq Ələskərin boya-başa çatdırdıqları ilə Qara Qarayevin yetirmələrini birləşdirən bircə başlıca dəyər var: Şəxsiyyət. Bir azca qaba çıxsa da, dahi heykəltaraşın yaradıcılığı yada düşür: onun xam materialdan yonduğu heykəldir, - yonulmasa, heykəl olmaz; lakin yonub düzəltdiyi, tişə ilə siğal çəkdiyi hər bir əsəri oxşarsızdır, təkrarsızdır, bənzərsizdir. Və bu baxımdan Böyük Ustaq yetirmələrini birləşdirən Şəxsiyyətdirsə, onları oxşarsızlasdıran hər birinin həqiqətə yön almış öz təriqəti, özəl sənət yoludur. Və ilk sayda Aşıq Əsəd kimilərin.
       Aşıq Əsəd şəxsiyyəti canlı sənət görküdür. Bildiyimiz kimi, XX yüzilliyin ən böyük bəstəkarlarından biri – D. D. Şostakoviçin də yetirmələri az olmayıb (56), lakin arasında parlaqlığı, ümumbəşəri dəyəri və çoçralarlı yaradıcılıq sanbalı ilə seçilən bəstəkar kimi yalnız Q. Qarayev və Alfred Şnitkenin adı çəkilir. Və Aşıq Əsəd olayına da yalnız belə baxımdan yanaşmalıyıq. Onu hətta qocalığı zamanı görüb-dinləyənlər hamılıqla heç bir ölçüyə sığmayan yaddaşını dilə gətirirlər. Adətən hər bir insan yaddaşının hansısa kəsimi digərləri hesabına daha iti işləyir. Aşıq Əsədin isə həm söz, həm dastan, həm musiqi, həm də görüb-götürmədə «sıyırmaqılınc» yaddaşı vardı. Hər deyilən şer, hər dinlənilən dastan və hekayət, hər eşidilən təkcə hava deyil, musiqi parçası həmin an yaddaşına lazer diski ilə tutuşdurula bilən, lakin sirri açılmamış yazı ilə yazılırdı.
       Məhz bunun sonucunda onun dastan-söz yatırı əski Göyçə örnəkləri ilə yanaşı çağdaşlarının yaradıcılığını, bütün «aşıq bölgələrinin» dastan-söz örnəklərini mənimsəyib «özününküləşdirirdi».
       Aşıq Əsədin musiqi yaradıcılığı bir sıra əski havacatın («Irəvan çuxuru», 7 Koroğlu havası və i.a.) özəl şəklidəyişmələrilə (variantları ilə) yanaşı, özünün yaratdığı oxşarsız «Əsədi» və «Əsəd dübeyti» («Göyçə dübeyti» də adlandırırlar) havalarırını çevrələyir. Sonuncu 1986-ci ildə Aşiq Mahmudun ifasında qrammafon valına yazılıb (57), mənim arxivimdə isə 1990-cı ildə dünyasını vaxtsız dəyişmiş misilsiz Aşıq Əkbərin ifası da saxlanılır.
       Nəhayət, bir incə məsələyə toxunmağı da lazım bilirəm. Aşıq Əsədin ölçüyəgəlməz şan-şöhrəti, Quzey Azərbaycan çevrəsini yarıb daha yüksək seviyyədə tanınması və çıxışlarının parlaqlığı istər-istəməz qısqanclıq və paxıllıq doğurmalıydı. Və doğurdu da. Çox yazıqlar olsun ki, ilk növbədə tanınmış göyçəli saz-söz sənətkarları arasında. Həmin göyçəli sənətkarlar Aşıq Ələskər və Növrəs Iman haqqında hekayətlərə Aşıq Əsədin xainliyi, nankorluğu, Böyük Ustadın sözlərini öz adına çıxmağı haqqında uydurmalar artırmağa başladılar. Hətta bu yöndəki azğınlıq o dərəcəyə çatdı ki, onu Növrəs Imanı zəhərləməkdə, ən yaxın dostu və sirdaşı Aşıq Mirzənin səsini batırmaqda və pozğunluqda şərləyənlər də, Göyçədən köçüb getməyini isə ona və ailəsinə qarşı edilən zülmlə deyil, «pis əməllərinin» Göyçədə aşkarlanması və xalq tərəfindən suçlanması ilə bağlayanlar da tapıldı. Aşıq Əsədi, - şair Zəki Islamın «Qoymayın» şerində dediyi kimi, - Tovuzda, Qazaxda şərə saldılar. Özü də öz yerliləri. Şair Hüseyn Hüseynzadə (daha do ğrusu – H. Arif) isə «lap gözündən vurdu». Gəlin onun «Ulduz» jurnalının 1974-ci ildəki 11-ci sayında çap etdirddiyi yazıda (s.33) Aşıq Əsədi «duzaqoyma» çalışmasını bir daha nəzərdən keçirək:
        «...Zarafat səbəbsiz deyildi. Əsəd Koroğlu oxumaqda misilsiz idi. Bəziləri deyirdilər: Ayaqlarını yerə döyəcləyib, hay vurub, qıy vurmaqda o Qızılvəngli Aşıq Alının eynidir. Bəziləri deyirdilər: Əyər Mirzə Əsədlə qabaq-qabağa Koroğlu oxumaqla özünü zora salmasaydı, bağrı vaxtsız yarılmazdı». Vəssalam.
       Demə, Əsəd digər aşıqların, istəsə də, istəməsə də, «bağrını yarırmış». Ilk nəzərdən «deyirdilər» deyimi ilə yazan yaxasını qırağa çəkir, - guya ki, «mən demirəm, belə deyirdilər», özü də «bəziləri». Digər tərəfdən «saman altından su yeridir».
       Mən bütün bunları yazmayacaqdım, bəlkə heç xəbərim də olmayacaqdı, əgər həmin «Ulduz» jurnalının mənə ustadın oğlu Vidadi Rzayev göstərməsəydi. Yeri gəlmişkən bildirməliyəm ki, Aşıq Mirzənin böyük oğlu, 2000-ci ilin başlangıcında dünyasını dəyişmiş Vaqif müəllim (Bayramov) atasının tamamilə bambaşqa xəstəlikdən ( başında qan təzyiqindən!) əzab çəkdiyini vurğulayırdı.
       Mənə elə gəlir ki, «Hüseyn qağanın» bu «tutalqasını» dəyərləndirməyə ehtiyac yoxdur. Təkcə onu deyə bilərəm ki, Aşıq Əsədlə Aşıq Mirzənin oğlanları və qızları ( ölənlərə rəhmət, qalanlara cansağlığı!) bu günün özündə də biri-birini «əmioğlu-əmiqızı» deyə çağırırlar. Keçək Növrəs Imanla bağlı «hallandırmalara».
       Növrəs Imanın bacısı oğlanları (Zərzibilli Aşıq Əli, Yadigar və Səfiyar Imanquliyevlər) söyləyirdilər ki, «Aşıq Əsəd dünyasını dəyişəndən sonra oğlanları bizi axtarıb tapdılar və dayımızın vaxtı ilə atalarına bağışladığı çox bahalı, əl ilə işlənmiş gümüş kəməri bizə Növrəs Imandan qalma yadigar kimi bagışladılar. Belə kəmərlərə yalnız muzeylərdə rast gəlmək olar».
       Birincisi, bağışlamaya da bilərdilər. Ikincisi, sual verirəm: «Əgər aralarında umu-küsü olsaydı, bunun oxşarı baş verərdimi?». Kişi kişiyə kəmər bağışlar, daha paxıllığını çəkənlərə yox! Qaldı ki, Növrəs Imanı şagird götürməməyinə, mən də Aşıq Əsədin yerinə ustad olsaydım, 25-30, bəlkə də daha artıq yaşlını, - hansı istedad olursa-olsun! – şagird götürməzdim. Bir də, bu naşı söhbətdir, Iman artıq məclis aparan yetkin sənətkarıydı. (Ardanışlı Aşıq Niftali haqqında danışarkən biz Imanı bir daha yad edəcəyik!).
       Istəkli oxucu, 1978-ci ildən indiyədək Aşıq Əsəd haqqında bol-bol yaddaş olayları toplamışam ki, bitib-tükənən deyil. Hətta adinı hallandıran aşıqlardan, özlərindən asılı olmayaraq, onun uşaqkən inadcıllığı, dönməzliyi, sənət yolunda fədakarlığı, əyilməzliyi, qorxu-hürkü nə olduğunu anlamamağı haqqında saysız və maraqlı bilgilər əldə edib lentə yazmışam. Və belə düşünürəm ki, öz xalqını, Vətənini tanıtdıran, milli mədəniyyəti yaşadan böyük, azman şəxsiyyətləri şərə qoymamaq hər bir Vətən oğlu yaxud qızının borcudur. Aşıq Ələskərin ən sayımlı yetirməsi haqqında qısa hekayətimi isə ustadın Bozalqanlı Aşıq Hüseynin «Gərək» rədifli şerinə verdiyi mərifətli cavabla (nəzirə ilə) bitirirəm:
       Dünya bivəfadır insanlar üçün,
       Ancaq öz yerini biləsən gərək.
       Faydasız yaşamaq nəyə gərəkdir,
       Faydalı ömr edib güləsən gərək.

       Omür bir binadır, qeybdən tikilir,
       Hər gündə bir kərpic ordan sökülür.
       Insan qocaldıqca beli bükülür,
       Vaxtında qeydinə qalasan gərək.

       Böyük zəfərlərçün cavanlıq ola,
       Ağılnan, kamalnan o yaşa dola.
       Ömrün çiçəyini qoymaya sola,
       Ağsaqqaltək yaşa dolasan gərək.

       Əsəd, qocalığı qoyma yaxına,
       Ağ saçına vurma nə rənq, nə xına.
       Fələk fırlatdığı dövran çarxına
       Ancaq öz vaxtında dalasan gərək (58).