МУСИГИШЦНАСЛЫГ
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙЛИ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНЫН ТЯДГИГИ АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИШЦНАСЛЫЬЫНЫН ЯСАС АРАШДЫРМА МЮВЗУСУ КИМИ
Земфира СЯФЯРОВА
Search

МУСИГИШЦНАСЛЫГ
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙЛИ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНЫН ТЯДГИГИ АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИШЦНАСЛЫЬЫНЫН ЯСАС АРАШДЫРМА МЮВЗУСУ КИМИ
Земфира СЯФЯРОВА
БАЛАКИРЕВ ПИАНОЧУ ВЯ ФОРТЕПИАНО БЯСТЯКАРЫ КИМИ
Ирадя АБДУРЯЩМАНОВА
ЕЛМИ ЯДЯБИЙЙАТДА АЗЯРБАЙЖАН ХОР СЯНЯТИНИН ИШЫГЛАНДЫРЫЛМАСЫ
Сяидя МЯММЯДОВА
ЮМРЦН ЗЯНЭИН АККОРДЛАРЫ
Щюкумя ЯЛИЙЕВА
Г. ЩЦСЕЙНЛИНИН ЛИРИК МАЩНЫЛАРЫНЫН БЯЗИ МЯТН ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ ЩАГДА
Жейран МАЩМУДОВА
ФАГОТУН ИФАЧЫЛЫГ ТАРИХИ ВЯ БЯСТЯКАРЛАРЫН ЯСЯРЛЯРИНДЯ РОЛУ
Ялищейдяр ПАШАЙЕВ
ЯНЯНЯ ВЯ НОВАТОРЛУГ ПРОБЛЕМИ КОНТЕКСТИНДЯ МУСА МИРЗЯЙЕВИН ОРКЕСТР ЯСЯРЛЯРИНИН БЯЗИ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Шящла ЩЯСЯНОВА

 


Мусигимизин илк пешякар бястякары Цзейир Щажыбяйлинин чохшахяли мусиги фяалиййяти вя зянэин бястякарлыг йарадыжылыьы мусигишцнаслыьымызын илк арашдырма обйектиня чеврилмиш вя чох илляр ясас тядгигат мювзусу олмуш вя инди дя олмагдадыр.

        Лакин бу щеч дя о демяк дейил ки, Цзейир бяйдян яввял бизим мусиги елмимиз, мусигимиз олмамышдыр. Мян буну она эюря вурьулайырам ки, бязян беля фикирляря раст эялирик ки, эуйа бизим мусигимиз, елмимиз еля Цзейир Щажыбяйлидян башланыр. Бяс орта ясрин бюйцк бястякарлары вя алимляри, Ц.Щажыбяйлинин эюркямли сяляфляри олан Сяфийяддин Урмявини, Ябдцлгадир Мараьаини, ХЫХ ясрин алими Мир Мющсцн Няввабы унутмаг олармы? 1 Азярбайжан мусигишцнаслыьынын тарихи дя мусигимиз гядяр гядимдир.

        Артыг ХЫЫЫ ясрдя бюйцк алим Сяфийяддин Урмявинин мцряккяб елми-нязяри ясярляри олан рисаляляр, йяни «Китабцл-Ядвар» вя «Шяряфиййя» дцнйада мяшщур иди. Бу ясярляр о дюврцн янянясиня уйьун елм дили олан яряб дилиндя йазылмышдылар. Онлар Шяргин вя Гярбин бир чох китабханаларында гиймятли ялйазмалар кими бу эцня гядяр сахланылыр вя бир чох дилляря тяржцмя олунмушлар. Биз дя бу рисаляляри вя ХВ ясрин эюркямли алимимиз Фятуллащ Ширванинин «Мусиги мяжялляси» рисалясини 2006-жы илдя онларын факсимилеляри, тяржцмяляри, юн сюз вя шярщляри иля бярабяр няшр етмишик2. ХВ ясрин диэяр бюйцк алими Ябдцлгадир Мараьаинин «Мягасидил-Ялщан», «Жаме-Ялщан», «Шярщцл Китабцл-Ядвар», «Фяваид яшяра» кими фарс дилиндя йазылмыш рисаляляри мяшщур иди вя бир сыра дилляря тяржцмя олунуб дцнйайа йайылмышдылар.

        Ябдцлгадир Мараьаидян сонра биз елмимизя глобал шякилдя нязяр салсаг, эюрярик ки, о мцряккяб нязяри проблемлярин тядгигиндян тяжрцби, практики проблемлярин, ифачылыг проблемляринин щяллиня доьру йюнялмишдир.

        ХЫХ ясрдя Шушада йашайыб йарадан Мир Мющсцн Няввабын «Вцзущцл-яргам», йяни «Рягямлярин изащы» рисаляси беля рисалялярдян олмушдур.

        Биз бурада орта ясрин йалныз цздя олан бир нечя рисалясинин адыны чякдик, онларын мцяллифлярини эюстярдик. Лакин бу ясярлярин сайы чохдур, бязиляринин мцяллифи мялумдур, бязилярининки ися намялум олуб аноним галмышдыр. Амма биз бу ясярлярин цзяриндя дайанмайажаьыг, чцнки мювзумуз йазылы, йяни бястякарлыг мяктябинин баниси Цзейир Щажыбяйли щаггындадыр. Тябии ки, Совет дюврцндя апарылан илк мусигишцнаслыг тядгигатлары да онун йарадыжылыьына щяср едилмишдир. Цзейир Щажыбяйли бюйцк вя зянэин ирс гойуб эетмишдир. Онун опералары, оперетталары, романслары вя мащнылары, камера инструментал ясярляри, публисистикасы, драматурэийасы вя елми-мусигишцнаслыг ирси мусигимизин, цмумиййятля мядяниййятимизин гызыл фондудур. Онун йараджылыьынын илк тядгигатчыларындан Губад Гасымов, Хуршуд ханым Аьайева, Яшряф Аббасов, Ханлар Мяликов, даща сонралар Елмира Абасова, Изабелла Абергауз вя башга мусигишунасларын тядгигатларында Цзейир Щажыбяйлинин йарадыжылыьы бир чох аспектдян тядгиг олунур. Бястякарын оперетталарынын цслуб хцсусиййятляри вя драматурэийасы, Шяргдя опера ъанрынын ясасыны гойан «Лейли вя Мяжнун»у, шащ ясяри олан «Короьлу» операсына щяср олунан бир сыра тядгигатлары, «Сянсиз» вя «Севэили жанан» мусиги гязялляри, алимин мусиги-елми консепсийасы щаггында вя щям дя бир сыра филолог вя ъурналистлярин онун публисистикасы вя драматурэийасы щаггындакы арашдырмалары диггятя лайигдир.

        Цзейир Щажыбяйлинин йарадыжылыьы щям дя харижи тядгигатчыларынын мараьына сябяб олмушдур. Онлардан илк нювбядя рус тядгигатчылары В.Виноградовун, В.Белйайевин, С.Эинзбургун, И.Рыъкинин, Г.Хубовун, А.Гозенпудун, Й.Грошеванын тядгигатлары, мягаляляри мараг доьурур. Шярг мусигисинин мяшщур тядгигатчысы В.Виноградовун «Узеир Гаджибеков и азербайджанская музыка» адлы китабы Цзейир Щажыбяйли щаггында илк тядгигат олмуш, бястякар щаггында Москвада чап олунмуш илк арашдырма иди. Йалныз чох иллярдян сонра, 1973 илдя Москвада бястякар щаггында Гара Гарайевин юн сюзц иля мяним «Музыкально-эстетические взгляды Узеира Гаджибекова» монографийам чап едилмишдир. Цзейир Щажыбяйлинин 100 иллик йубилейиня ися «Цзейир Щажыбяйовун йарадыжылыьында нязяри вя естетик проблемляр» монографийам (1985, «Елм») няшр олунмушдур. 1987-жи илдя «Советский композитор» няшриййатында И.Абезгаузун «Короьлу» операсы щаггында китабы ишыг цзц эюрмцшдцр. «Короьлу» щаггында бир сыра тядгигатлар чап едилмишдир. Онлардан Я.Аббасовун, франсыз тядгиагтчысы Лор Меликова-Сяййарын, З.Гафарованын вя башгаларынын китабларыны эюстярмяк олар. 1985-жи илдя йеня мяним Ц.Щажыбяйли щаггында 7 дилдя китабчам чапдан чыхды. 2005-жи илдя ися бу сятирлярин мцяллифинин инэилис дилиндя «Цзейир Щажыбяйов вя онун эюркямли сяляфляри» адлы китабы няшр олунду.

        Цзейир Щажыбяйли юзц истедадлы мусигишцнас-алим иди. О, Азярбайжан Елмляр Академийасынын мусиги цзря илк щягиги цзвц, академики сечилмишдир.

        Цзейир Щажыбяйли бюйцк бястякарлыг вя мусигишцнаслыг мяктяби йаратмышдыр. Бу мяктябин нцмайяндяляри - Гара Гарайев, Жювдят Щажыйев, Фикрят Ямиров, Сяид Рцстямов, Нийази, Сцлейман Ялясэяров, Яшряф Аббасов, Солтан Щажыбяйов кими мусигимизин парлаг нцмайяндяляри щямишяйашар Щажыбяйли янянялярини давам етдирмишляр, мусигишцнаслардан ися Хуршуд ханым Аьайеваны, Мяммяд Салещ Исмайылову, Яминя Елдарованы, Лейла Гарашарлыны вя онлардан сонра эялян бир сыра истедадлы мусигишцнаслары эюстярмяк олар.

        Бизим мювзумуз бястякар йарадыжылыьынын тядгиги олдуьуна эюря мян илк нювбядя Цзейир Щажыбяйлинин юзцнцн бястякарларын йарадыжылыьына щяср олунмуш йазыларынын адыны чякмяк истярдим. Онлардан «Чайковски вя Азярбайжан мусигиси», Мцслцм Магомайевин йарадыжылыьына щяср олунмуш «Бястякарын йарадыжылыьы», Асяф Зейналлынын вяфатынын илдюнцмц мцнасибятиля мярузяси вя с. Бу йазыларын щяр бириндя Щажыбяйлинин бястякарлара вердийи гиймят вя Азярбайжан мусигисиндя онларын ойнадыьы рол эюстярилир. Лакин Цзейир Щажыбяйлинин юзцнцн мусигишцнаслыьымызда ойнадыьы рол бу йазылар иля битмир вя мцяййянляшмир, бу рол илк нювбядя онун Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары цзяриндя чох илляр апардыьы тядгигатлар иля юлчцлцр. Бу сащядя алимин 1945-жи илдя тамамладыьы фундаментал ясяри «Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары» мусигишцнаслыьымызын шащ ясяри сайылыр.

        Азярбайжан мусигисинин ясасынын моделини вя модусуну арашдырыб мцяййянляшдирмяк, онун гурулушуну вя гайдаларыны тящлил едиб вермяк, сяс системини, ритмини, вязнини эюстярмяк, ладларыны, муьамларыны мцяййянляшдириб онларын ясасында мелодийа нцмунялярини бястяляйиб тягдим етмяк бу тядгигатын ясасыны тяшкил едир. Ясярдя верилян нятижяляря эялмяк цчцн Цзейир Щажыбяйли чох илляр сярф етмиш, щям ингилабдан яввял, щям дя сонра, совет дюврцндя чохлу тядгигатлар апармышдыр. Лакин бизим мусигишцнаслыьымызда беля ряй формалашмышдыр ки, Цзейир Щажыбяйли ингилабдан яввял йалныз ъурналист кими чыхыш етмиш, публисист кими юзцнц эюстярмишдир, мусиги щаггында мягалялярини ися ясасян совет дюврцндя йазмышдыр. Щажыбяйли ингилабдан яввялки иллярдя дя мусигийля баьлы мювзулара тохунмушдур, мясялян бу барядя Мяммяд Ящлийевя вердийи жаваб мягалялярини эюстярмяк олар: «О воспитательном значении сцены» вя «О воспитательном значении оперы и драмы».

        Лакин Истиглалын илк илляриндя, 1918-1920-жи иллярдя, Цзейир бяй «Азярбайжан» гязетиндя редактор ишлядийи иллярдя йаздыьы ясярляр сонракы иллярдя, совет дюврцндя намялум олараг баьлы галмышдыр. Йалныз сон иллярдя онларын «ачары тапылмыш» вя бир сыра юнямли йазылар ортайа чыхмышды. Онлардан бири дя Цзейир Щажыбяйлинин 1919-жу илдя «Истиглал» мяжмуясиндя чап етдирдийи «Азярбайжан тцркляринин мусигиси щаггында» адлы ясяри олмушдур. Щяля 1919-жу илдя Щажыбяйли Азярбайжан халг мусигисинин бир сыра юнямли мясялялярини ортайа атмыш вя онлары чюзмяйя чалышмышдыр. О, Азярбайжан халгыны Азярбайжан тцркляри адландырараг онун мусигисинин кюклярини арашдырыб важиб мясялялярини тящлил етмишдир. Онун гаммаларыны, йяни ладларыны, вязнини, ритмини, ъанрларыны, «ащянэи ясваты», йяни «щармонийанын тятбигини» вя саир юнямли мясялялярини арашдырмышдыр. Мягаля 9 бюлмядян ибарятдир, юзц дя Шярг вя Гярбин мцгайисяли тящлили контекстиндя верилмишдир. Мягалянин 2-жи бюлмясиндя Щажыбяйли чох юнямли мясяляйя тохунур. О, гейд едир ки, тцркдилли халгларын дил бахымындан цмумилийи даща чох олдуьу щалда, мусиги системиндя фярг даща бюйцкдцр. О, мягалядя шимал тцркляринин чин гаммасы, йяни пентатоника ясасында йазылмыш мусигисиндян беля мисал да эятирир. Беляликля, тцркдилли халгларын мусиги системляри мцхтялиф олдуьу щалда, онлары цмуми «мусиги тцрколоэийасы» алтында бирляшдирмяк сящвдир Гейд едяк ки, тцрк халгларынын ядяби дилляриндя цмумилик, охшарлыг даща чох олдуьу щалда беля «ядяби тцрколоэийа» кими термин щеч вахт ишлянмямишдир.

        Сон иллярдя мусигишцнаслыьымызда ишлянян «мусиги тцрколоэийасы» кими сящв термин явязиня, тцрколоэийада мусиги сяняти щаггында вя йа мусиги мясяляляриня аид вя саир кими анлайышлардан истифадя етмяк даща доьру оларды. Бу Цзейир Щажыбяйлинин дедикляриня дя уйьундур.

        Щяр бир бястякарын йарадыжылыьыны юйрянмяк цчцн онун битмиш вя няшр олунмуш ясярляриндян башга, тядгигатчы цчцн мцяййян мараг доьуран материаллар онун ялйазмалары, гейдляри, мяктублары, автографлары вя саирдир. Бу материалларын ясасында бястякарын йарадыжылыьынын эяляжяк планларындан, сяняткарын тяхяллцйцндя баш верян дяйишикликлярдян, мцяййян тяряддцдлярдян вя йа инкишафдан данышмаг олар. Бястякарын илк мусиги ясяри олан «Лейли вя Мяжнун» операсынын партитура вя клавиринин академик няшринин шярщляриндя эятирилян вариантларын тутушдурма нцмуняляри дя бястякарын тяфяккцрцнцн инкишафыны вя йа цмумиййятля бязи дяйишикляри излямяк вя тящлил етмяк цчцн юнямли мярщялялярдян вя материаллардан биридир.

        Илляр ютдцкжя «Лейли вя Мяжнун» операсына мараг вя мящяббят азалмыр, бу да она дялалят едир ки, ясл сянят ясярляри гаршысында вахт ажиздир. Бястякарын юзц операнын илк тамашасындан сонра бу ясяря дяфялярля гайытмыш, она мцхтялиф ялавяляр вя дяйишикликляр етмишдир. Операнын бир нечя хор епизоду ясяря сонрадан салынмыш, бязиси ися чыхарылмышды. Бунлардан гызларын «Лейлини гойма мяктябя эетсин», яряблярин «Вермя, вермя», «Гасидлярин» хорларыны бястякар операйа сонралар ялавя етмиш, яряблярин «Рящмят олсун сяня Лейли» сюзляриля яввялки тамашаларда охунан хоруну ися операдан тамамиля чыхармышды. Ясярин муьам щиссяляриндя дя бязи дяйишикликляр едилмишди. Лейлинин анасынын «Симаи-шямс» цстя охудуьу «Олдум бу хябярля мян пяришан» импровизасийасы вя йахуд Лейлинин «Зямин хара» цстя охудуьу «Фяляк айырды мяни жювр иля жананымдан» щиссяляри яввялки тамашаларда олмамыш, бястякар тяряфиндян операйа сонралар салынмышды.

        Ц.Щажыбяйли илк тамашаларда ики сясля охунан мяшщур «Шяби щижран» хоруну даща сонралар дюрд сяс цчцн йазмыш, тяксясли хорлары да чох сяс цчцн ишлямишди. 30-жу иллярдя Ц.Щажыбяйли операнын йени редаксийасыны щазырламаг вя вахтын тялябляриня уйьун муьам щиссялярини классик опера формалары иля явяз етмяк фикриня дцшцр. Бу мягсядля о, Ябцл-Гейсин (Мяжнунун атасынын) арийасыны йазыр. Бу эениш опера арийасы олараг Бцлбцлцн ифасында бюйцк мцвяффягиййятля сяслянмишди. Лакин бу арийа операнын тамашаларында ифа едилмямиш, бу йолда атылмыш йеэаня експеримент кими галмышды. Артыг бу вахт Ц.Щажыбяйли гяти гярара эялмишди ки, «Лейли вя Мяжнун» операсы мусиги сянятимизин илки кими, мящз муьам операсы кими галмалыдыр. Бу доьру гярар иди.

        Мян бу шярщлярдян йалныз бир нечя факты эятирдим. Мялум олдуьу кими академик няшр цчцн мусиги ясяринин сонракы тящрифлярдян вя ялавялярдян тямизлянмиш ясл мцяллиф мятнинин олмасы важибдир. Бу иш ряссамлыгда, тясвири сянятдя бярпачыларын эюрдцйц ишя бянзяйир. Щажыбяйлинин бязи ясярляринин ялйазмалары цмумиййятля щифз олунмамыш, бязиляри ися бизя йарымчыг шякилдя эялиб чатмышлар. Бу да тябиидир ки, бюйцк сяняткарын там йарадыжылыьыны якс етдирян ясярляринин кцллцййатынын няшрини чятинляшдирир.

        Мусиги ижтимаиййятиня АМЕА-нын «Мусиги тарихи вя нязяриййяси» шюбясинин тягдим етдийи бястякарын етап ясярляри олан «Лейли вя Мяжнун» вя «Короьлу» операларынын академик няшринин ярсяйя эялмяси, онун методолоэийасынын йаранмасы, бястякарын ирсинин тядгиги вя диэяр ясярляринин няшри цчцн бу эцн, еляжя дя сабащ ясас мянбялярдян биридир3. Бу сащядя Цзейир Щажыбяйли кими дцщанын тякрарсыз йарадыжылыьынын йени арашдырмаларыны биз еля йени, эянж нясилдян эюзляйирик. Уьурлу олсун!


1. Бах: Земфира Сяфярова «Цзейир Щажыбяйов вя онун эюркямли сяляфляри». Бакы, Елм, 2005. (инэилис дилиндя).

2. Сяфиййяддин Урмяви. «Китабцл-ядвар». Бакы, «Шярг-Гярб», 2006. «Шяряфиййя рисаляси». Бакы, «Шярг-Гярб», 2006, Фятуллащ Ширвани. «Мусиги мяжялляси». Бакы, «Шярг-Гярб», 2006. Щяр цчцнцн ихтисас редактору, юн сюз вя шярщлярин мцяллифи Земфира Сяфяровадыр.

3. Цзейир Щажыбяйов. Ясярляри, Ы жилд. «Лейли вя Мяжнун» операсынын партитурасы. Бакы, Ишыг, 1983, ЫЫ жилд «Лейли вя Мяжнун» операсынын клавири. Бакы, Ишыг, 1984. ЫЫЫ жилд (1) «Короьлу» операсынын партитурасы, Бакы, Ишыг, 1985, ЫЫЫ жилд (2) «Короьлу» операсы, Бакы, Ишыг, 1989, ЫЫЫ жилд (3), Бакы, Елм, 2004. Юн сюз вя шярщлярин мцяллифи З.Сяфяровадыр.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page