ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
АЗЯРБАЙЖАНДА ОПЕРА ИФАЧЫЛЫЬЫ СЯНЯТИНИН ИНКИШАФ ИСТИГАМЯТЛЯРИ
Нярэиз ЩЦСЕЙНОВА
Search

ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
АРИФ МЯЛИКОВУН ХАЛГ ЧАЛЬЫ АЛЯТЛЯРИ ОРКЕСТРИ ЦЧЦН «Ы СЦИТА»СЫ
Зяминя НЯЖЯФОВА
ГАРА ГАРАЙЕВИН МУСИГИСИ БЯДИИ МЯЗМУН ИШЫЬЫНДА
Вцсаля ГАРАКИШИЙЕВА
РЯШИД БЕЩБУДОВ - МЦЬЯННИ ВЯ АКТЙОР
Мярйям БАБАЙЕВА
ГАРА ГАРАЙЕВИН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ПРЕЛЦДИЙА ЪАНРЫНЫН РОЛУ
Елнаря АББАСОВА
АЗЯРБАЙЖАНДА ОПЕРА ИФАЧЫЛЫЬЫ СЯНЯТИНИН ИНКИШАФ ИСТИГАМЯТЛЯРИ
Нярэиз ЩЦСЕЙНОВА
АЗЯРБАЙЖАН АЛИ ПЕШЯКАР МУСИГИ ТЯЩСИЛИ СИСТЕМИ МЦАСИР ДЮВРДЯ
Натиг МУСТАФАЙЕВ
АЗЯРБАЙЖАНДА ДИРИЪОРЛУГ СЯНЯТИНИН ТЯШЯККЦЛЦНДЯ ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙЛИНИН РОЛУ
Мещрибан ГАСЫМОВА
ХХ ЯСРДЯ ТАР ИФАЧЫЛЫЬЫНЫН ИНКИШАФ ЙОЛЛАРЫ
Елшян ГУЛИЙЕВ

 


Азярбайжанда опера ифачылыьы сяняти Шярг вя Гярб охума цслубларынын говушмасында формалашмышдыр. Азярбайжан опера ифачылыьынын гайнагларынын вя хцсусиййятляринин юйрянилмяси заманы, щямчинин онун йаранма вя инкишаф тарихиня дя нязяр салмаг важибдир. Беля ки, бир-бириндян кюклц сурятдя фярглянян Шярг вя Гярб охума цслубу мящз ХХ ясрдя Азярбайжан мусигисиндя бир ахарда говушмушдур.

        Дащи бястякар Цзейир Щажыбяйлинин йарадыжылыьы Азярбайжанда опера театрынын ясасыны гоймуш, опера ифачылыьы цчцн тякан нюгтяси олмушдур. Бюйцк мцьянниляр Шювкят Мяммядованын вя Бцлбцлцн фяалиййяти иля Азярбайжан вокал мяктябинин ясасы гойулмушдур. Бу мягалядя биз гыса шякилдя Азярбайжан опера ифачылыьынын бязи хцсусиййятлярини Шярг вя Гярб мусиги яняняляринин говушмасы контекстиндя сяжиййяляндирмяк истярдик.

        Азярбайжанда милли бястякарлыг вя ифачылыг мядяниййятинин гырылмыз теллярля баьлылыьы хцсуси диггят тяляб едян бир мясялядир. Бу баьлылыг Азярбайжан мусигили театрынын бир ясрлик тарихи бойу юзцнц айдын сурятдя эюстяряряк, сонракы мярщялялярдя юзцнямяхсус мцтярягги жящятлярин формалашмасында вя инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр. Хцсусиля бястякар вя ифачылыьын гаршылыглы ялагяси ХХ ясрин башланьыжында, Азярбайжанда мусигили театрын йарандыьы дюврдя юзцнц даща габарыг сурятдя бцрузя вермишдир.

        Азярбайжан опера мядяниййятинин йаранма тарихи йцз или ютцр. 1908-жи илдян – Цзейир Щажыбяйлинин “Лейли вя Мяжнун” операсынын илк тамашасындан бу эцня кими бир ясрдян артыг вахт кечир. Бу дювр ярзиндя, ялбяття ки, Азярбайжан операсы бюйцк инкишаф йолу кечмиш, сящнямиз бястякарларын йаратдыьы чохсайлы, мцхтялиф тямайцллц, рянэарянэ мязмунлу опера ясярляри иля зянэинляшмиш, опера ифачылары йетишмишдир. Сюзсцз ки, Азярбайжан операсынын кечдийи йол дцзхятли вя бирмяналы олмамышдыр. Енишли-йохушлу, тапынтыларла зянэин бу йолда мядяниййят хязинямизи зянэинляшдирян адлар мейдана эялмиш, милли опера ифачылыьы сяняти формалашмыш, вокал мяктяби йаранмышдыр.

        Азярбайжан опера ифачылыьында ики истигамят юзцнц эюстярир. Онлардан бири муьам опера ифачылыьы иля, диэяри ися классик опера ифачылыьы иля баьлыдыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, щяр ики истигамят ХХ ясрин биринжи йарысында Азярбайжанда мусигили театрын тяшяккцлц вя тякамцлц просесиндя йаранмыш вя бу эцн дя паралел олараг, щямин йол давам етдирилир. Азярбайжан опера ифачылыьындакы бу ики истигамятин мейдана эялмясинин тарихи зямини вя гайнаглары олмушдур.

        ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайжанын ян бюйцк мядяниййят мяркязи олан Бакы шящяринин мядяни щяйатындакы рянэарянэлик диггяти жялб едирди. Бир тяряфдян, мцхтялиф шящярлярдян эялмиш мяшщур опера артистляринин вя труппаларынын Бакыйа гастроллары артмышды (хатырладаг ки, Бакы сящнясиндя опера илк дяфя 1889-жу илдя нцмайиш олунмушду). Бу сяфярляр заманы сящнядя ойнанылан Авропа вя рус бястякарларынын классик опералары эениш тамашачы мараьына сябяб олурду. Бакы сящнясиндя Ж.Вердинин, Ж.Россининин, Ж.Пуччининин, Ъ.Бизенин, М.Глинканын, А.Рубинштейнин, Н.Пимски-Корсаковун, П.Чайковскинин вя башга бястякарларын опералары тамашайа гойулурду. Горунуб сахланылмыш афишалар о дюврдя Бакынын мусиги щяйаты щаггында бизя дольун мялумат чатдырыр.

        Диэяр тяряфдян, Азярбайжанда муьам ифачылыьы йцксяк сявиййядя инкишаф едир, муьам консертляри тяшкил олунур, муьам ифачыларынын граммофон валлары бюйцк тираъла йайылырды.

        Бцтцн бунлар юлкянин мядяни щяйатында кейфиййятжя йени бир мярщялянин йаранмасына эятириб чыхарды. Мящз бу дюврдя Азярбайжанда опера ифачылыьынын щям Гярб, щям дя Шярг охума цслубуна ясасланан истигамятляринин йаранмасы цчцн зямин щазырланды.

        Шярг мядяниййятинин яняняляри цзяриндя йетишмиш, гулаьы муьам сядаларына алышмыш вя артыг Авропа опера мядяниййяти иля таныш олан азярбайжанлы тамашачы сящнядя мящз юз тяфяккцр тярзиня уйьун олан операнын йаранмасыны эюзляйирди. Вя беля бир зямин цзяриндя Цзейир Щажыбяйлинин “Лейли вя Мяжнун” операсынын сящняйя гойулмасы (1908), сюзцн ясл мянасында, милли мусиги мядяниййятиндя чеврилиш ямяля эятирди.

        Цзейир Щажыбяйлинин Фцзулинин поемасы ясасында йаратдыьы “Лейли вя Мяжнун” операсы Азярбайжанын кейфиййятжя йени мусиги мядяниййятинин йаранмасы цчцн бцнювря олду. О, юзцндя Шярг вя Гярб мусиги мядяниййятинин бястякарлыг вя ифачылыг янянялярини жямляшдирди вя говушдурду. Ц.Щажыбяйли мягсядйюнлц шякилдя композисийанын вя мусиги материалынын ясасы кими Шярг вя Гярб мусигисинин ян инкишаф етмиш ъанр вя формаларындан – муьам ифачылыг сянятиндян вя опера формасындан истифадя едяряк, йени бир истигамят йаратды.

        Шцбщясиз, опера цзяриндя ишляйяркян, Цзейир Щажыбяйли ъанрын тялябляриня риайят едяряк, онун мусиги формаларыны вя драматурэийа ганунларыны ясас эютцрмцшдц. Лакин Авропа вя рус опера классикасы иля йахындан таныш олан Цзейир Щажыбяйли Азярбайжан операсынын инкишафы цчцн классик операдан фяргли бир йол сечмишди. Цзейир Щажыбяйлинин йаздыьы кими, илк Азярбайжан операларында ханяндяляря бястякар тяряфиндян эюстярилян мягамда, верилмиш мятнляр ясасында муьамлар цстцндя сярбяст охумаг имканы, “...мятндян кянара чыхмамагла импровизасийа иля мяшьул олмаларына там ихтийар верилирди” 1 ки, бу да муьамларын халгын тяфяккцрцндя кюк салмыш яняняви емосионал мязмунунун, ящвал-рущиййясинин ясярин драматуръи сцъет хяттиня уйьунлашдырылмасындан ибарят иди. “Лейли вя Мяжнун” Азярбайжан мусигисиндя муьам-опера кими бир ъанрын ясасыны гойду.

        “Лейли вя Мяжнун” щягигятян дя Ц.Щажыбяйлинин тапынтысы иди, чцнки, о, бурада муьамларын мусиги материалындан истифадя едяряк, онлары опера арийалары явязиня ясяря дахил етмишди. Бурада опера ъанрына хас олан бцтцн яламятлярдян, формалардан истифадя олунмушдур: увертцра, хор, ансамбл, рягс сящняляри сцъет хятти иля баьланмыш вя олдугжа йаддагалан, тясирли бир ясяр мейдана эялмишдир.

        Эюрцндцйц кими, “Лейли вя Мяжнун”да вя ондан сонра мейдана эялян диэяр Азярбайжан операларында бястякар вя ифачылыг сянятляринин юзцнямяхсус говушмасы щаггында данышмаг олар. Бу операларын юзцнямяхсуслуьу ондан ибарятдир ки, ясярдяки ролларда ханяндяляр – муьам сянятинин сирляриня дяриндян йийялянян профессионал ифачылар чыхыш едирди.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, муьам сянятинин тяшяккцлц вокал вя инструментал ифачылыьын инкишафы иля сых баьлыдыр. Шифащи яняняли Азярбайжан профессионал мусигисинин ясас ъанры олан муьам хцсуси мяктяб кечмиш ханяндя вя чальычылар тяряфиндян ифа едиляряк йарадылыр. Муьам ифачылыьы верилмиш мягам ясасында мелизмлярля зянэин мелодик инкишаф цсулларыны, сясин чаларларындан истифадя етмяк бажарыьыны, щяр бир шюбя вя эушянин ясасыны тяшкил едян мювзулары вя кечид ящямиййятли мелодик ибаряляри вя каденсийалары дяриндян мянимсямялидир. Муьам ифачылыьы цслубунда импровизасийалылыг мцщцм ящямиййятя маликдир. Щяр бир ифачынын – ханяндя вя чальычынын фярди йарадыжылыг фантазийасы, зювгц вя сяняткарлыьы сайясиндя рянэарянэ муьам мелодийалары вя бцтювлцкдя композисийа йаратмаг бажарыьы мейдана эялир.

        Ифачылар чох заман щягигятян дя бюйцк ифачылыг усталыьы нцмайиш етдиряряк, йени мелодик материал йарадыр, йени кечид вя модулйасийа йоллары тапырлар. Щяр бир муьам цчцн нязярдя тутулан ифачылыг ганунлары чярчивясиндя йени вариантлар мейдана эялир ки, бу да муьам ирсинин вя ифачылыг яняняляринин зянэинляшмясиня, йени форма вя цсулларын мейдана чыхмасына, сон нятижядя ися муьам сянятинин чярчивяляринин эенишлянмясиня эятириб чыхарыр. Буна эюря дя муьам ифачыларыны ейни заманда онун йарадыжылары щесаб едирляр, башга сюзля десяк, муьам пешякар ифачыларын йарадыжылыг мящсулу олуб, шифащи яняняляр ясасында, ешитмя йолу иля мцяллимдян-шаэирдя, йаддаш васитясиля нясилдян-нясля ютцрцлцр.

        Азярбайжан ханяндяляри юз ифачылыг сяняти иля шющрят тапмышлар. Ханяндяляр зянэин тембрли вя эениш диапазонлу сяся малик ифачылардыр. Онлар инструментал ансамблын (тар, каманча, гавал) мцшайиятиля мцхтялиф мусиги мяжлисляриндя муьам билижиляри гаршысында чыхыш етмишляр. ХЫХ ясрин икинжи йарысындан башлайараг, ханяндя вя сазяндя дястяляри щям дя тамаша салонларында эениш динляйижи гаршысына чыхмыш, фасилялярдя консертляр вермишляр. Лакин ХХ яср Азярбайжан мусиги мядяниййяти тарихиндя, щягигятян дя бир дюнцш нюгтяси олду. Азярбайжанын шифащи яняняли мусиги мядяниййяти дя дахил олмагла, мусигинин бцтцн сащяляриндя йени сящифя ачылды, йени ифачылыг формалары вя мусиги ъанрлары мейдана эялди.


1.Ц.Щажыбяйов. “Лейли вя Мяжнун”дан “Короьлу”йа гядяр. Ясярляри. ЫЫ жилд. Бакы, Азярб.ЕА-нын няшри, 1965. с.275.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page