ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАНЫН ГЕЙРИ-МАДДИ МЯДЯНИ ИРСИ: АШЫГ СЯНЯТИ
Ящлиман РЯЩИМОВ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
МУЬАМ МЯЖЛИСЛЯРИ ЯНЯНЯЛЯРИНИН ДАВАМЫ
Rafael MУСAЙЕВ
МУСИГИ ФОЛКЛОРУНА АИД БЯЗИ ГЕЙДЛЯР
Мющлят МЦСЛЦМОВ
АЗЯРБАЙЖАНЫН ГЕЙРИ-МАДДИ МЯДЯНИ ИРСИ: АШЫГ СЯНЯТИ
Ящлиман РЯЩИМОВ
АЗЯРБАЙЖАН ХАНЯНДЯЛИК СЯНЯТИНДЯ МУСИГИ МЯЖЛИСЛЯРИНИН РОЛУ
Телман ГЯНИЙЕВ

 


Азярбайжан мусиги мядяниййяти ики мцщцм бцнювря цзяриндя ужалмышдыр ки, бунлардан бири ашыг мусигиси, диэяри муьамлардыр. Зянэин вя чохшахяли кюкляря малик олан ашыг сяняти тарихян мцряккяб йоллар кечмиш, мцхтялиф­йюнлц сосиал-сийаси иглимлярля, фялсяфи-ирфани ахынларла гаршылашмышдыр. Азярбайжан халгынын цмуммилли сярвяти – ашыг сянятинин йаранма дюврц, хцсусиййятляри, мювзу вя мязмун дяйярляри вардыр. О, ейни заманда синкретик йарадыжылыг нювц олуб халг йарадыжылыьынын мцхтялиф сащялярини юзцндя якс етдирир. Ашыг сянятиндя мусиги, рягс, пешякар ифачылыг, импровизаторчулуг вя озан йарадыжылыьына мяхсус милли щяйаты эениш шякилдя якс етдирян диэяр формалар жямляшмишдир.

        Ашыг сяняти яняняви Азярбайжан мядяниййятинин чох бюйцк сащясини юзцндя бирляшдирир. Ашыг сяняти щям йаранма тарихиня, щям дя бядии ящатя даирясиня эюря монолит инжясянят топлусудур, тарихи-ирси мядяниййятин ян жанлы вя емосионал нцмуняляриндяндир. Ашыьын фяалиййятиндя халг фолклорунун бцтцн нцмуняляри жямляшмишдир. Бу жящятя хцсуси диггят йетирян танынмыш мцьянни Бцлбцл ашыьы “речитатив ифачылыьын устасы” адландырараг йазмышдыр: “Ашыглар щяр шейдян яввял шаирдир, ифа етдийи мащныларын йарадыжысыдыр. Ашыг мцьяннидир. О, юз наьылынын хейли щиссясини мащны шяклиндя ифа едир. Ашыг чальычыдыр. О, юз щекайясини вя мащнысыны саз иля мцшайият едир. Ашыг артистдир. О, чыхышыны характерик мимка иля мцшайият едир, эязишир, рягс едир, чох вахт щекайя гящряманынын щярякятини тясвир едир. Ашыг речитатив ифачылыьын устасыдыр” (1, с.22).

        Яняняви Азярбайжан тойлары, ел шянликляри, бир чох айын, мярасим вя байрамлары даима ашыг сяняти иля баьлы олмушдур. Тарихи кечмишын дастанлар, наьыллар, мащнылар мязмунунда горунуб сахланылмасы, мяняви дяйярляримизин бир чох нцмцняляринин минилликлярдян ютцрцляряк мцасир сянят сявиййясиня йцксялмяси мящз бу сянят сайясиндя мцмкцн олмушдур. “Китаби Дядя-Горгуд”дан цзц бяри онларла тарихи-гящряманлыг, севэи дастанларымыз ашыг йарадыжылыьы сяняти щесабына йашамышдыр. Эюркямли алим М.Щ.Тящмасиб бу щагда йазырды ки, Горгуд мянбяси о гядяр узаг кечмишин етигад вя эюрцшляри иля баьлыдыр ки, онун ня заман йаранмыш олдуьуну мцяййянляшдирмяк чох чятин вя тямсил етдийи озан ися, шцбщясиз ки, Горгудун юзцндян дя гядим олмалыдыр (12, с.113).

        Тябии ки, “Китаби Дядя-Горгуд”дан даща гядим олан милли ашыг сяняти бюйцк бир тарихя малик халг мядяниййятинин тям­силчисидир. Милли Азярбайжан мусигысинин бцтцн заманлар цчцн мцасир олан ашыг сянятиндян бящрялянмяси цчцн зянэин материал вардыр.

        Азярбайжан мядяниййяти ижтимаи-сийаси щадисялярдян асылы олмайараг щеч заман милли кюкдян узаг дцшмямишдир. Лакин бунунла йанашы мцасир тякамцлцн ганунауйьунлугларына хас олан мядяни интеграсийа просесиндян дя йан кечмямишдир. Мясялян, “Короьлу”, “Шащ Исмайыл”, “Лейли вя Мяжнун”, “Ашыг Гяриб”, “Нярэиз” операларыны; “Гыз галасы”, “Йедди эюзял”, “Илдырымлы йолларла”, “Мин бир эежя”, “Мящяббят яфсаняси” балетлярини; “Шур”, “Кцрд-овшары”, “Раст”, “Карван” вя с. симфоник муьамлары йарадан бястякарларымыз, бяшяри хцсусиййятляри якс етдирян классик мусиги иля милли мусиги сянятимизин бядии цнсцрлярини бирляшдирмяйя наил олмушлар. Классик мусиги ъанрларынын милли тяфяккцрцмцзя йол тапмасы ону даща да зянэинляшдирмиш, ейни

       заманда, бизя дцнйанын сивил мядяниййятляри иля йанашы дайанмаг имканлары вермишдир. Гядим дюврлярдя мейдана эялмиш ашыг сяняти халгын истяк вя арзуларынын тяряннцмчцсц олдуьу цчцн халг арасында чох севилмишдир. Юз ясасы етибариля демократик мащиййят дашыйан ашыг йарадыжылыьынын мязмуну чох эенишдир, мцхтялифдир вя рянэарянэдир. Ашыг сянятиня гядим епик дастанлар, халгын азадлыьыны, гящряманлыьыны тяряннцм едян мащнылар дахилдир. Ашыг сяняти синкретикдир, йяни ашыг шеир йазыр, мусиги бястяляйир, щям дя охуйараг сазда чалыр вя рягс едир. Ашыьы чох вахт балабан вя няфясли алятляр ансамблы да мцшайият едир. Лакин ашыьын ясас мусиги аляти саздыр. Шаирляр алятин эюзял тембриня эюря сазы щямишя вясф етмишляр.

        Ашыг йарадыжылыьында ян эениш йайылмыш шеир вязни щежадыр. Ашыг мащныларынын чохунун гурулушу куплет формасындадыр. Щяр куплетин яввялиндя инструментал эириш олур вя щяр куплет бир-бириндян инструментал соло иля айрылыр.

        Азярбайжан ашыглары мцяййян мцщит вя мяктябляр дахилиндя фяалиййят эюстярир вя бир-бириндян юз йерли йарадыжылыг хцсусиййятляриня эюря айрылырлар. Мясялян, Эюйчя, Эянжя, Кялбяжяр, Газах, Товуз, Борчалы, Ширван ашыглары юз фярди сяняткарлыглары иля сечилирляр вя ашыг сянятинин янянялярини бюйцк язмля горуйуб сахлайырлар.

        Гядим дюврлярдя вя орта ясрлярдя ашыглара “озан”, “варсаг”, “дядя” дейибляр. Озанларын щяйатына, мящяббятиня, вятянпярвярлийиня, иэидликляриня щяср едилмиш ян гядим йазылы мянбя, ВЫЫ ясря аид олан “Китаби Дядя Горгуд” халг дастаныдыр. Дядя Горгуд сцлщя чаьырыр, шцжаяти, дяйаняти вя мящяббяти вясф едирди. Щям озан­лар, щям дя ашыглар ейни заманда дастанчы, няьмякар вя юзлярыни мцшайият едян чальычы идиляр. Мцдрик ел аьсаггалы Дядя Горгуддан бу йана оьуз озанларынын ясас мусиги аляти гопуз олмушдур. Рявайятляря эюря бу аляти ижад едян дя, онун эюзял ифачысы да мящз Дядя Горгуд олмушдур. Тарихян бу йарадыжылыг ирси мусиги фолкло­румузун диэяр сащяляриня (мцасир мярщялядя ися бястякарларымызын йарадыжылыьына) бюйцк тясир эюстярмишдир. Цзейир Щажыбяйов елми вя публисистик йазыларында (3, с.204-207) ашыг сянятинин мащиййятиня тохунмуш, юз йарадыжылыьында бу явязсиз халг ирсинин инжяликляриндян мящарятля истифадя етмишдир . О, илк дяфя олараг “Короьлу” опера­сында ашыг мусигисинин тякрарсыз хцсусиййятляриндян ориъинал формада истифадя етмишдир. Ашыг мусигиси иля модерн мусиги формаларынын уьурлу синтезиня наил олмуш (цчцнжц симфонийасында) диэяр Азярбайжан бястякары ися Гара Гарайевдир.

        Пешякар ашыглар ики гисмя бюлцнцр: ифачы ашыглар вя шаир ашыглар. Поетик йарадыжылыгла мяшьул олмасалар да, ифачы ашыглар фолклор ирсинин мцкяммял билижиляри олурлар. Фярди габилиййятляриндян асылы олараг онлар фолклорун, хцсусиля няср формаларында (дастан, рявайят) мцхтялиф дяйишикликляр едирляр. Шаир ашыглар ися дастанчы фяалиййяти иля йанашы фярди поетик йарадыжылыгла да мяшьул олурлар. Беля фитри истедада малик олмуш вя ашыг поезийасы иля йанашы йазылы ядябиййата да эцжлц тясир эюстярмиш сяняткарлардан Ашиг Гурбанини (ХВЫ яср), Ашыг Аббас Туфарганлыны (ХВЫЫ яср), Ашыг Валещи (ХВЫЫЫ яср), Ашыг Ялясэяри (1821-1926), Ашыг Щцсейн Бозалганлыны (1862-1941) эюстярмяк олар. Пешякар ашыглар арасында Ашыг Пяри, Ашыг Щямайыл, Ашыг Бясти, Ашыг Дилшад кими танынмыш гадын ашыглар да олмушдур. Бунлар ичярисиндя Ашыг Бясти, хцсусиля мяшщур олмушдур. О, Азярбайжаны гарыш-гарыш эязмиш, бир чох ашыгларла йарышмыш­дыр. Онун чохлу шаэирдляри вя ардыжыллары олмушдур. Бунлар устад ашыглардыр. Щяряси бир мяктяб йарадан бу ашыгларын шаэирдляри дя олмушдур. Ашыг поезийасы халг тяряфиндян севилдийи цчцн аьыздан-аьыза ютцрцлмцшдцр. Ясрляр бойу шифащи шякилдя горунуб сахланмыш ашыг поезийасы нцмуняляри йалныз ХЫХ-ХХ ясрлярдя интенсив топланыб няшр олунмушдур.

        Азярбайжан милли поезийасынын гошма, мцхяммяс, устаднамя, гыфылбянд кими ъанрлары, щямчинин онларын эярайлы, дивани, тяжнис кими поетик шякилляри ашыг йарадыжылыьында эениш йайылмышдыр. Ашыг йарадыжылыьында эюзяллямя лирик ъанры эениш йайылмышдыр. Бурада гящряман, ясас сурят вясф олунур. Ашыг щаваларынын бир щиссяси “Йаныг Кярями”, “Дилгями” кими гямли-кядярлидир, диэяр щиссяси ися “Яфшары”, “Шярили” кими ойнаг-ритмик щавалардыр. Дидактик сяжиййяли устаднамяляр дя ашыг йарадыжылыьында мцщцм йер тутур. Лакин ялбяття ки, ашыг поезийасынын ян эениш ъанры дастандыр, хцсусиля онун епик-гящряманлыг формалары. Дастанларда вокал-инструментал щиссяляр поетик диалогларла нювбяляшир.


1. Бцлбцл. Сечилмиш мягаля вя мярузяляри. Бакы: Елм, 1968.

2. Елдарова Я. Азярбайжан ашыг сяняти. Бакы, 1996.

3. Щажыбяйов Цзейир. Ашыг сяняти. Сечилмиш ясярляри. Бакы: Йазычы, 1985.

4. Щякимов М. Азярбайжан классик ашыг йарадыжылыьы. Бакы: АДПУ, 1982.

5. Имамвердийев И.Ж. Азярбайжан ашыг ифачылыьы сянятинин сяжиййяви хцсусиййятляри. Бакы: Ширванняшр, 2004.

6. Гасымлы М. Ашыг сяняти. Азярб.ССР ЕА Низами адына ядябиййат институту. Бакы: Озан, 1996.

7. Гасымлы Мящяррям. Озан-ашыг сяняти. Бакы: Уьур, 2003.

8. Гянийев Сейфяддин. Азярбайжан фолклорунун реэионал юзцня­мяхсуслуьу: Ширван фолклор мцщити: Фил. елм. док. ... дис. Бакы, 2000.

9. Мядяниййятимизин вя мядяни инжиляримизин щамиси. Щейдяр Ялийев Фондунун вя Азярбайжан Мядяниййятинин Достлары Фондунун презыденти, ЙУНЕСКО вя ИСЕСКО-нун хошмярамлы сяфири, Милли Мяжлисин депутаты, Азярбайжанын биринжи ханымы Мещрибан Ялийеванын мядяниййят сащясиндя фяалиййяти (Тяртибчи вя елми редактор: Севда Мяммядялийева). Бакы, “Нурлар” Няшриййат-Полиграфийа Мяркязи, 2007.

10. Мирзя Аьалар. Ширван ашыг йарадыжылыьы (тяшяккцлц вя инкишаф тарихиндян). Бакы: Елм, 2007.

11. Нябийев Азад. Азярбайжан ашыг мяктябляри. Бакы: Нурлан, 2004.

12. Тящмасиб М.Щ. Азярбайжан халг дастанлары (орта ясрляр). Бакы: Елм, 1972.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page