БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
УЙЬУР-АЗЯРБАЙЖАН-ТЦРК МАКАМ СЯНЯТИНДЯ ЦМУМИ ВЯ ЮЗЦНЯМЯХСУС ХЦСУСИЙЙЯТЛЯР
Нури МАЩМУТ (Тцркийя)
Search

БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
ТЦРК "KOROGLU" DАSTANININ TARИХИNDЯN
Ercan KILKIL (Тцркийя)
УЙЬУР-АЗЯРБАЙЖАН-ТЦРК МАКАМ СЯНЯТИНДЯ ЦМУМИ ВЯ ЮЗЦНЯМЯХСУС ХЦСУСИЙЙЯТЛЯР
Нури МАЩМУТ (Тцркийя)
МЯВЛЯВИЛИКТЯ ВЯ ДИЭЯР ТЯРИГЯТЛЯРДЯ МУСИГИ
Тунжай ДАЬЛЫ (Тцркийя)

 


Тцрк халгларынын макам мусигиси юзцнямяхсус ъанрлары иля бир-бириндян фяргли, ейни заманда бир-бириня баьлы ики категорийадыр. Фяргли тцрк халгларынын макам мядяниййяти эенеолоъи хцсусиййятляря малик вя шифащи яняняли милли мусиги мядяниййятинин цзяриндя инша едилмиш, «мукам», «муьам», «макам», «мягам», «дястэащ» ады алтында юзцняхас вя ортаг макам мядяниййятидир.

        Тцрк халгларында ортаг олан макам сюзц яряб сюзцндян алынмышса да, ейни адлы макамларын (мукамларын) Тцрк халгларынын мусигисиндя мцхтялиф мяна дашыйараг, фяргли милли рущ, фяргли милли естетик дяйярляря малик олдуьу нятижясиня эялирик.

        Узаг тарихи дюврлярдяки «Щу няьмяляр», «Кусен», «Йуйтийен», «Йапыбан», «Ивирэцл», «Щужу», «Сули», «Удун» няьмяляринин сяс системляри, нюв вя формаларынын уйьун эялмяси, няьмялярин сайы, чальы ансамблларынын охшарлыьы, мукам вя тяснифлярин ардыжыллашдырылмасы, тарихи дялиллярин эюстярилмяси вя башга юнямли мясяляляр, онларын мцгайисяли тядгиги Тцрк халгларынын макам мусигисинин цмуми бирлийини, Тцрк халгларынын бу эцнки мукам мусигисинин кечмиш дюврлярин няьмяляринин давамы олдуьуну эюстярир.

        Тарихи инкишаф просесиндя Тцрк халгларындан щяр бири юзцняхас рянэарянэ мукам ъанрлары йарадаркян юз халг мядяниййятляриня уйьун макамларына ясасланмыш, щямчинин, онлары йени жящятлярля зянэинляшдирмишдир. Ейни заманда, гоншу юлкя вя миллятлярин макам мусигисиндян дя файдаланмышдыр. Бу бахымдан, Шярги Асийанын Гярби Асийайа тясири бюйцк олмушдур. Бу тясирляр Ислами яхлаг эюрцшляринин цмумилийи шяраитиндя, мукам силсилясиндяки ортаг вя фяргли адландырмаларда, поетик вязн ибаряляриндя юзцнц эюстяряряк, мукам ифачылыьы сянятинин вя чальы алятляринин тякмилляшмясиня тякан верди. Тцрк халгларынын макам мусигисиндяки фяргляр бу нюгтяни цзя чыхарды. Бурадан беля бир нятижяйя эялмяк олур ки, юз мядяни тарихини йарадан миллят юз мядяни ирсини дя инкишаф етдирир вя онун халг мусиги мядяниййяти щеч бир заман тцкянмир.

        Тцрк халглары тарих бойу бярабяр олараг, узун мясафяляр гят етмиш, ижитмаи, мядяни щяйатындакы щадисяляри бирэя йашамыш, бу халгларын ортаг мукам мусигини инкишаф етдирмишляр. Тцрк халгларынын мукам сянятинин йаранмасы, тарихи инкишаф дюврц юйрянилмишдир. Азярбайжан, Тцркийя, Уйьур мукам сяняти тарихиндя Фяраби, Урмяви дюврляриндян сонракы инкишаф вя дяйишмя дюврцнцн Тцрк халглары мукам мусигисинин йеткинляшмя дюврц олдуьу цзя чыхмышдыр.

        Цч тцрк халгынын – уйьур, тцрк, азярбайжан макамларынын мцгайисяли тядгиги нятижясиндя Тцрк халгларынын макам мусигиси цзяриндяки чалышмаларын дягиг дюврц вурьуланмалыдыр. Тцрк халглары макам мусигиси цзяриндяки тядгигатларын йениликчи хцсусиййятляри диггяти жялб едир. Тцрк халглары макам мусигисинин гядим тарихи лайларындакы мейдана эялмя вя инкишаф дюврляриндяки енишли-йохушлу мярщяляляринин бцтцн тцрк халглары макам мусигиси цчцн ортаг олдуьу гянаятиня эялирик.

        Бу ортаглыг шифащи яняняли профессионал мусигисиндя габарыг цзя чыхыр:

        -Вокал-инструментал бюлмясинин арашдырылмасындакы ортаглыг.

        -Темперасийа сяс системиндяки ортаглыг.

        -Нюв вя формалардакы ортаглыг.

        -Макамларын мейдана эялмяси вя сяслярин ишлянмяси формасындакы охшарлыг.

        -Макамларын структуру вя систематик ортаглыьы.

        - Пойезийаларындакы ортаглыг.

        Бу ортаглыгларла йанашы, щяр Тцрк халгунун юз мукамлары цзяриндяки ифа фярглиликляри, естетик эюрцшляриндяки фяргляр мукам мусигисинин тарихляр арасы дюврлярин ялагяси, ямяля эялмяси, инкишаф мярщяляси цзяриндяки фярглиликлярдир. Бу фяргляри ашаьыдакы кими сыралайа билярик:

        -Макам сюзцнцн ишлянмяси иля баьлы фярглиликляр;

        -Тцрк халглары макамларынын юз ичиндяки ейни ады дашыйан макам нювляриндяки фярглиликляр;

        -Макам сайларындакы фяргляр;

        - Классик макамларла халг макамларынын арасындакы фярглиликляр;

        -Макам ъанрларында (классик макам вя халг макамларынын)

        -Нюв вя формалардакы фяргляр;

        -Макам няьмяляринин адландырылмасындакы фяргляр;

        -Макамларын мейдана эялмясиндя сяс системинин ишлянмиш формасындакы фяргляр;

        -Лад гурулушундакы фяргляр тцрк халгларынын макам мусигисиня хас хцсусиййятлярин мейдана эялмясиндя важиб сябяблярдир.

        Тцрк халглары макам мусигиси Исламиййятдян яввялляр Сужуп вя Акари Манданын, исламиййятдян сонра ися Фяраби, Црмяви вя Мараэаинин жизэисини излядиляр вя юз макамларыны тцрк халгларында кутсал сайылан 12, 7, 9, 13, рягямляри иля сыраладылар.

        Уйэурларда «12 мукам», Тцркийядя «классик 13 макамы», Азярбайжанда ися бу эцн «классик 7 мягам», ялавя муьамлар, халг муьамлары, вя с. Азярбайжанда мягам мусигисиня «муьам» дейяряк классик муьам (дястэащ) вя халг муьамлары (зярби муьамлар) вя ялавя муьамлар йер алыр.

        Азярбайжан дястэащы адларыны бястялядийи юз лад мягамларындан эютцрцр. Классик 12 Уйэур мукамы 12 такым шяклиндяки силсиляли, ири щяжмли 12 бюйцк ясярдян ибарят олуб, щяр такыма бир макам ады верилмишдир. Рак, Ушшак, Щижаз, Мцшавиряк кими халг мукамларында ися емосионал гурулушундан алырлар. Азярбайжанда зярби мукамларда «Щейраты», «Аразбары», «Гарабаь шикястяси», Уйьур халг мукамларында «Или мукамы», «Кумул мукамы», «Кашкар мукамы», «Долан мукамы» кими. Бунлар халг мукамларына верилмиш йер адларыдыр.

        Азярбайжан муьамларында да Уйьур мукамларында олдуьу кими классик муьам вя халг муьамлары сых ялагяли олуб бир-бириндян айры вя бир-бириня баьлы ики категорийадыр. Бурадакы фярглярдян бири, дастан вя мешрепляр Азярбайжан вя Тцркийядя ашыг мядяниййяти вя халг мядяниййятиня дахил олуб, Уйьурларда классик 12 мукамынын ян важиб икинжи, цчцнжц щиссяси ямяля эялир. Бу вязиййят Уйьур классик 12 мукамынын алт тябягя инсанлары иля ялагясини эцжляндирмишдир.

        Тцркийя макам мусигисиндя бу вязиййят фярглидир. Тцрк халг мусигисиндя мукамсал мусигиляр «мукам» ады иля дейил «Айак» да «Тцрки» ады иля адландырылмышдыр. Уйьурларда вя Азярбайжанда классик макам вя халг макамлары йахын мусиги шякли алыб Тцркийядя макамларын кюкцнцн халгдан алынмасына бахмайараг, цмуми Тцрк Сянят Мусигиси Тцркийядя сарай мусигисинин тясири долайысыйла классик мукам вя халг мукамлары арасында чатышмалар вардыр.


1.. Мущаммед Емин А. Уйэур мукам щазинеси. 1997/4. Синжан Цниверситеси нешири. с.112 (уйгуржа).

2.. Zюhrabov R. Azяrbaycan rяnglяri. Bakы, Mars – print, 2006. s.11.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page