БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
ТЦРК "KOROGLU" DАSTANININ TARИХИNDЯN
Ercan KILKIL (Тцркийя)
Search

БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
ТЦРК "KOROGLU" DАSTANININ TARИХИNDЯN
Ercan KILKIL (Тцркийя)
УЙЬУР-АЗЯРБАЙЖАН-ТЦРК МАКАМ СЯНЯТИНДЯ ЦМУМИ ВЯ ЮЗЦНЯМЯХСУС ХЦСУСИЙЙЯТЛЯР
Нури МАЩМУТ (Тцркийя)
МЯВЛЯВИЛИКТЯ ВЯ ДИЭЯР ТЯРИГЯТЛЯРДЯ МУСИГИ
Тунжай ДАЬЛЫ (Тцркийя)

 


Дастанлар бир миллятин бцтцн варлыьыны, дярдини, кядярини, севинж вя щяйажаныны вя бцтцн бунларла баьлы олан дуйьу вя дцшцнжя тярзини якс етдирян бир халг йарадыжылыьы, фолклор инжисидир. Бу ися миллятин эяляжяк инкишаф йолунда дярин изляря малик олараг, кечмишля эяляжяк арасындакы заман ялагялярини йениляшдиряряк жанландырмаг хцсусиййятиня хидмят едир.

        Дастанларын щяр бир жямиййятин щяйатында йер тутмасынын диэяр бир сябяби ися ону гялямя алыб йазыб йараданлардыр. Лакин щяр бир дастанын мцяллифинин олмасы да лабцддцр. Дастанлар йарандыьы эцндян эцнцмцзя гядяр щяр бир миллятин халг йарадыжылыьында мювжуд олмуш, заман кечдикжя бязи жизэилярини итирмиш йайылдыьы халглар арасында щямин халглара мяхсус хцсусиййятляри юзцндя якс етдирмишдир.

        Дастанларда бир миллятя мяхсус хцсусиййятляри тядгиг етмяк, щяр бир дюврц замана уйьун олараг айдын хцсусиййятляри эюрмяк вя дюврляриндян асылы олараг щяр заман цздя олан мядяни тарихи хцсусиййятляри арашдырмаг мцмкцндцр. Лакин буна бахмайараг дастана тарих демяк доьру ола билмяз. Бунун сябяби ися ири щяжмли вя ян узун бир дастанын дахилиндя тарих щаггында щягигятляр вя щадисяляря чох аз раст эялинмясидир. Бу хцсусиййятлярдян иряли эялян хяйали щадисяляри бир-бириндян айырмаг вя йахуд вящдятдя эюрмяк чятиндир. Лакин дастанлар садяжя бир ядябиййатла дейил, тарих жоьрафийа, психалоэийа вя бир чох елмляр цчцн тяканверижи мянбя ролуну ойнамыш вя ойнамагдадыр.

        Анадолу, щям дя бцтцн Тцрк бюлэяляриндя мювжуд олан дастанлар яняняви олараг бир динамик ифадя хцсусиййятляриня малик олмушдур. Бу динамизим ясасында ися чохлу сайда гящряманлыг сурятляри дурур. Цмумиййятля, дастанларын дахили инкишаф хяттинин олмасы онун нятижя етибары иля диэяр щадисялярдян фяргли олараг башга бир ифадя хцсусиййятляри иля нягл олунмасына сябяб олур.

        Бу бахымдан Тцрк дцнйасына мяхсус дастанларын Исламиййятдян щям яввял, щям дя сонракы дюврлярдя дя ейни жцр йаранмасыны хцсуси нязяря алмаг лазымдыр. Исламиййятдян сонракы дюврлярдя тцрк дастанларында йени бир узлашма вя йени бир мядяни анлайышын лазыми дяйишмяляринин харижиндя диэяр бир дяйишиклик дя эюрцнцр. Цмумиййятля дастанлар миллят вя кцтлялярин дуйьу, дцшцнжя, мянлийини вя кимлийини ян эюзял якс етдирян ифадя васитяляридир. Тцрк дцнйасы бу эцн Советляр бирлийинин даьылмасындан сонра, мцхтялиф дювлятлярин мейдана эялмяси иля тязащцр едир. Тцрк дцнйасынын милли-мяняви мядяни дяйярляри арасында йазылы сюз ифадяси иля яняняви жящятляр вя бунлар арасында ян жанлы вя рянэарянэ дастанларын йаранмасы вя щекайяляр хцсуси йер тутур. Тцрк дцнйасындан башламыш Балканлара гядяр давам едян эениш жоьрафи яразидя Короьлу дастанынын ян чох йайылдыьы йерляр шцбщясиз ки, Азярбайжан вя Тцркийя юлкяляри олмушдур.

        Короьлу дастаны йцз илляр бойу Тцркйянин мцхтялиф жоьрафи яразиляриндя мцхтялиф вахтларда юлчцлц гафийяли шерляря ясасланан дейишмялярля формалашмыш бир халг щекайяси кими нягл олунмушдур. Тцрк дювлятляри жоьрафийасынын аид олдуьу яразилярдя бу эцня гядяр бир чох тядгигатчылар вя йазычылар бящс олунан щекайя вя дастанлары гялямя алмышлар. Пертев Наили Богатов, Зийа Эюкалп, Зеки Велиди Тоьан, Илщан Башэюз, Александр Жщодзко кими тядгигатчылар бу бящс иля баьлы бир чох елми ясярляря вя мягаляляря имза атмышлар.

        Тцрк дцнйасы шифащи халг ядябиййатында шеир вя сянятля йанашы бир чох наьыллар, яфсаняляр вя мифик образларын йер тутмасы чох айдын эюрцнцр. Беля ясярлярин нясилдян-нясля ютцрцляркян йени дуйьу, дцшцнжя вя ориъинал ифадялярля артан щяжми бядии ифадя хцсусиййятляри иля даща эениш яразиляря йайылма хцсусиййятляриня малик олур.

        Тцрк халгларына мяхсус бу дастан щаггында 1856-жы илдя «Гафгаз» гязетиндя: «Асийадан ясасян шяргдя» адлы мягаля чап едилмишдир.

        Бир чох инсанлар Короьлунун тарихи бир шяхс олдуьу щаггында данышсалар да яслиндя о мифолоъи бир гящрямандыр. Бунунла ялагядар хцсусян сон вахтларда Короьлу голлары вя вариантлары иля баьлы йазылан йазылар вя чалышмалар диггят мяркязиндядир. Короьлу дастаны иля баьлы апарылан тядгигатлар заманы бу дастанын мейдана эялмяси онун йайылмасы вя тарихи щаггында мцхтялиф фикирляр сюйлянилмишдир. Дастанын йазыйа алынмасына 1834-жц илдя август айындан башланылмышдыр. Щямин тарихдя Тцркийянин Игдыр бюлэясиндя олан Александр Жодзако, йерли тцрклярин дилиндян Короьлу-Текалты бойуну йазыйа алмышдыр. Онун бу ялдя етдийи мянбя 1834-жц илдя Лондонда инэилис дилиндя, 1856-жы илдя Тифлис шящяриндя рус дилиндя чапдан чыхмышдыыр.

        Заман-заман Короьлунун кимлийи щаггында фяргли фикирляр мейдана эялмишдир. Лакин, Короьлу щаггында илк фикир сюйляйянлярдян бири гейд етдийимиз кими Александр Жщодзнодур. Короьлу щаггында илк дяфя арашдырма апаран вя ону таныдараг гялямя алан Жщадзко ясярин эириш щиссясиндя Короьлу щагында щеч бир мялумат вермямишдир. Жщадзконун бахышлары ися тамамиля Шимали Азярбайжан вя Тцрк мянбяляриндян ялдя олунан материаллара ясасланмышдыр.

        Жщадзкодан сонра Короьлунун кимлийи щаггында марагланан ися Зийа Эюкалп олмушдур. Тцрк халг мядяниййятиндян щяр вяжля эениш бящряляндийини билдирян Зийа Эюкалп Тцрк дастанлары бящсиндя Короьлунун кимлийи щаггында фикрини билдирмишдир. Эюкалпын фикриня эюря Короьлу бящсляринин мянбяйи олдугжа гядимдир. Короьлу характерини юзцндя жямляшдирян протип ися Эазняли Мащмуд ола биляр. Эюкалпа эюря бу эцн Анадолуда мцхтялиф йерлярдя сюйлянилмякдя олан Короьлу голларынын дахилиндяки щадисяляр ХЫ йцзилликдя баш верян щяйат щадисялярдян тюрянмишдир. Эюкалп Короьлунун дастанда бир ешг типи кими мювжуд олмасындан чох бир гящряман кими якс олмасы щаггында да фикир йцрцтмцшдцр.

        Эюкалпдан сонра Короьлунун кимлийи иля марагланан тядгигатчысы ися Зяки Велиди Тоэан олмушдур. Тцрк дастанларынын тяснифаты бящсиня олдугжа чох бюйцк ямяк сярф едян елми тядгигатчылардан бири Зяки Велиди Тоьан, Короьлу иля баьлы бир чох юлкялярдян ялдя етмиш олдуьу вя поетик мятнляря сюзя ясасланан дастан, вариантларында мцхтялиф щадисялярин баш вердийи юлкялярдян бящс етмишдир. Зяки Велиди Тоьан Короьлуну ВЫЫ-ВЫЫЫ йцзилликдя Тцркмянистанда йашайан бир Тцркмян бяйи кими эюстярмишдир. О, Короьлуну Тцркийянин Анадолу бюлэясиндя вя Азярбайжанда чох йахшы танынан бир гящряман олдуьуну эюстяряк, Короьлу иля баьлы сюйлямялярин щям орта Асийа яразиляриндя баш верян щадисялярля баьлы йаранмасы щям дя Тцрк бойлары арасында гаршылыглы ялагялярля мювжудлуьу барядя мялумат вермишдир.

        Короьлу дастаны щаггында даща бир юнямли арашдырма апармыш олан М.Фуад Кюпрцлц ися бу дастанын тарихин мцщцм мярщялясиндя йашайан бир гящряманын щяйатындан бящряляндийи щаггында мялумат верир.

        Османлы тарихиндя ХВЫ йцзиллйин сонларындан башлайараг ХВЫЫ йцзиликдя бцтцнлцкдя Анадолуда баш верян цсйанлара гаршы Жялали басгынлары щаггында мялумат верилмишдир. Бир сыра тядгигатчылара эюря Короьлунун язилян халг кцтляси арасында олмасы, дастанын ися мящз халг цсйанлары иля баьлы мейдана эялмяси, щагда фикирляр дя иряли сцрцлмякдядир. Бу хцсусда Тцркийядя илк тядгигат иши Пертев Наили Боратав иля баьлы олмушдур. О, Тцркийат Институтуну битиряркян, Короьлу дастаны адлы тядгигатыны имтащан мягсяди иля щазырламыш вя «халг щекайяляри вя халг щекайятчиляри арашдырмалары ады елми тядгигат ишини Короьлу дастаны вя Короьлунун кимлийи щаггында арашдырмалара щяср етмишдир.

        Боратавын Короьлунун кимлийи вя тарихи шяхсиййят олмасы щаггындакы тядгиги фикирляри, Зяки Вялиди Тоьан вя М.Фуад Кюпрцлцнцн арашдырмалары иля паралеллик тяшкил едир. Тарихчилярин арашдырмаларына ясасланан Богатов Короьлунун гядим бир Тцркмян бяйи ола билмясиня вя дастанын да буна паралел олараг Тцркмянляр арасында йаранмасы вя йаранмасына даир фикир сюйляйяряк, бу дастанын тарихи кюкляринин чох файдалы вя чох эярякли олдуьуну ифадя етмишдир.

        Короьлу щаггында даща дяйярли фикир билдирян башга бир арашдырмачы да Илщан Башэюз олмушдур. Короьлу адлы бир ашыг-шаирин йашадыьыны билдирян Башэюз, ашыг вя пящляван Короьлунун ейни вя йа фяргли адамлар олмасы щагда, бу бахымдан сяркярдя-шаир ятрафында ян эениш дастан фикрляринин тяшяккцл тапдыьыны вя Тцрк дцнйасына йайылдыьыны иддиа етмишдир. Илщан Башэюз Короьлуну Анадолуда Болу бюлэясиндя ХВЫ йцзилликдя йашамыш бир жянэавяр-шаир кими гябул едяряк онун йашадыьы щадисяляри вя хцсуси интигам алма гцдрятини, Анадолу, Азярбайжан вя Орта Асийада йашайан варлылардан алдыьы гянимятляри алараг касиблара пайлайан бир инсан олдуьуну иддиа етмишдир.

        Бурада Зеки Велиди Тоьан, М.Фуад Кюпрцлц вя Зийа Эюкалпын фикир вя бахышлары арасында паралеллик эюзя чарпыр. Бу арашдырмачылар Короьлунун Орта Асийа, Тцрк бойлары арасында йаранараг орадан да гярбя доьру йайылмыш олдуьу гянаятиня эялмишляр. Бурада ады чякилян арашдырмачылардан ялавя бир чох сяйащятчиляр дя Короьлу щаггында мцхтялиф мялуматлар вермишляр.


КАЙНАКЛАР

БОРАТАВ Пертев Наили, “Кюроьлу Дестаны” , Адам Йай., с.5-9, Истанбул 1931.

БАШЭЮЗ Илщан, “Щалк Едебийаты ве Фолклор”, Миллийет Санат Дерэиси, с.252, Истанбул 1977.

ЕКИЖИ Метин, “Тцрк Дцнйасында Кюроьлу”, Акчаь Йай., с.13,Анкара 2004.

ЭЮКАЛП Зийа, “Тарищ ве Кавмийат”, Кцчцк Межмуа, Сайы 17, 25 Ейлцл 1338; Щалк Класиклери Ы, с.16, Д.бакыр 1922.

КЮПРЦЛЦ М.Фуад,Тцрк Саз Шаирлери, Эцвен Басымеви, с.21, Анкара 1962.

Тоьан З. Вещди, Тцрк Дестанларынын Таснифи-ЫЫЫ, Алсыз Межмуа, Истанбул 1931, с.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page