ĚÓŃČĂČ ÍßÇßĐČÉÉßŃČ
ŔÇßĐÁŔÉĆŔÍ ËŔÄËŔĐŰÍŰÍ ÔÎĐĚŔËŔŘĚŔŃŰÍŔ ÄŔČĐ ÁßÇČ ĚÖËŔŮČÇßËßĐ
Ĺëíŕđŕ ÄŔÄŔŘÎÂŔ
Search

ĚÓŃČĂČ ÍßÇßĐČÉÉßŃČ
ŔÇßĐÁŔÉĆŔÍ ËŔÄËŔĐŰÍŰÍ ÔÎĐĚŔËŔŘĚŔŃŰÍŔ ÄŔČĐ ÁßÇČ ĚÖËŔŮČÇßËßĐ
Ĺëíŕđŕ ÄŔÄŔŘÎÂŔ
ÎĐŇŔ ßŃĐ ĚßÍÁßËßĐČ ŐÂŰ-ŐÂŰŰ ßŃĐ ŔÇßĐÁŔÉĆŔÍ ĚÓŃČĂČ×ČËßĐČ ŮŔĂĂŰÍÄŔ
Ńóđŕéŕ ŔÜŔÉĹÂŔ

 


Ř˙rq xalqlarűíűí musčqč m˙d˙nčyy˙tč h˙l˙ eraműzűn člk ˙srl˙rčnd˙ dolüun ř˙kčld˙ formalařmaüa bařlaműřdűr. Ň˙xmčn˙n XŰV ˙sr˙ yaxűí bčr dţvrd˙ ×čnd˙n Avropa s˙rh˙dl˙rčn˙ v˙ čndčkč Prčbaltčkadan Afrčkanűn m˙rk˙zčn˙ q˙d˙r olan bčr ˙razčd˙ yařayan möxt˙lčf mčll˙t v˙ xalqlar čqtčsadč, sosčal v˙ mčllč xösusčyy˙tl˙rčn˙ gţr˙ oxřar c˙h˙tl˙r˙ malčk čdčl˙r. Bu ˙razč ö÷ön musčqč bazasűnda muüaműí čnkčřafű s˙cčyy˙vč čdč.

        Muüamű q˙bul etmčř h˙r bčr xalq onu ţzönönęöl˙řdčrmčř, ţz h˙yat t˙rzčn˙, dönyabaxűřűía, ad˙t-˙n˙n˙l˙rčn˙ ěöâŕôčă čnkčřaf etdčrmčřdčr. N˙tčc˙ etčbarčl˙, bţéök ˙razčd˙ muüaműn möxt˙lčf s˙pkčlč qollarű doüularaq, h˙r bčr xalăűí musčqč portretčnč ţzönd˙ ˙ks etdčrčr.

        Muüaműí člkčn dţvrö ö÷ön aralarű bčr tondan čbar˙t ö÷ s˙sčn bčrl˙ř˙đ˙ę «mčkro» s˙sdözömö ˙m˙l˙ g˙tčrm˙sč s˙cčyy˙včdčr:

        Ć1 – ä1 – ĺ1

        Sonrakű m˙rh˙l˙l˙rd˙ bu s˙sdözömö, ˙vv˙lčn˙ 1,5 ton m˙saf˙sčnd˙ ˙lav˙ s˙sl˙, bčr q˙d˙r ke÷dčkd˙n sonra axűrűía 1,5 ton m˙saf˙sčnd˙ yenč bčr s˙sl˙, daha sonralar čs˙ ˙vv˙lkč s˙sl˙rčn oktava t˙krarű yolu čl˙ tam major v˙ mčnor pentatončkasűíűí yaranmasűía q˙d˙r dolüunlařűr:

        ŕ – ć1 – ä1 – ĺ1

        (ŕ) – ć1 – ä1 – ĺ1 – ý1

        ŕ – ć1 – ä1 – ĺ1 – ý1 – ŕ1

        (ŕ) – ć1 – ä1 – ĺ1 – ý1 – ŕ1 – ć2

        Ömumčyy˙tl˙, göman etm˙k olar kč, major, ad˙t˙n, ˙ôç˙ë hesab edčls˙ d˙, bčlavasčt˙ mö˙yy˙n öńňöíëöęë˙đ˙ malčk olsa da, čnkčřaf zamanű muüam pentatončkasűída aparűcű rolu mčnor oynaműřdűr. Ěajor v˙ mčnor pentatončkalarű čl˙ ayaqlařan muüam dayanmaäŕí čnkčřaf etmčřdčr. Bel˙ kč, zaman ţňäöęć˙, ˙lav˙ p˙rd˙l˙rčn kţm˙yčl˙ muüam s˙sdöçöěö z˙ngčnl˙řčr, pentatončka čs˙ ţz čbtčdač gţz˙llčyčl˙ h˙mčř˙lčk olaraq, čnkčřafda olan musčqč x˙zčn˙sčnd˙ čkčncč plana ke÷čr.

        Člk dţâđöíö tam major v˙ mčnor pentatončkasű čl˙ tamamlayan muüam čnc˙s˙n˙tčnd˙ čkčncč dţvr˙ ˙lav˙ p˙rd˙l˙rl˙ «sčlahlanműř» on čkč p˙rd˙lč major v˙ mčnor tčplč s˙sdözöml˙rč xasdűr (on čkč p˙rd˙lč s˙sdöçöěö n˙z˙rd˙ tutulark˙n o vaxta q˙d˙rkč pentatončka s˙sdözömönön čkčncč plana ke÷m˙sč, sonradan g˙l˙n yeddč s˙sčn dčatončk mţvqeyč ˙ld˙ etm˙sč n˙z˙rd˙ tutulur. Temperasčya m˙s˙l˙sč čs˙ h˙r xalqda ţzön˙m˙xsus čdč). ×ox guman kč, möxt˙lčf xalqlarda muüam vegetasčyasű, f˙rdč muüam m˙d˙nčyy˙tčnč čnkčřaf etdčrm˙k m˙qamű on čkč p˙rd˙nčn aparűcű rol oynadűüű dţvr˙ t˙sadöf edčr. Bundan sonrakű čnkčřaôű n˙z˙r˙ alark˙n bčz bčlavasčt˙ Az˙rbaycan musčqčsčnd˙í danűřacaüűq.

        Az˙rbaycan muüamű äčg˙r törkdčllč xalqlarűn muüam m˙d˙nčyy˙tč čl˙ yanařű čnkčřaf ed˙r˙k, onlarűí ÷oxundan bazasűna gţr˙ xeylč čđ˙ëč geňěčřäčđ. Bu bčr faktdűr. Yuxarűda gţst˙rdčyčmčz čnkčřaf yolu Az˙rbaycan muüaműía da ačddčr. On čkč pčll˙lč s˙sdözömönön formalařmasűnűn ardűíca g˙l˙n muüam s˙ssűrasű ţçöíöí sonrakű čnkčřaf dţvrönd˙ Az˙rbaycan musčqčsčnčn spesčfčkasűna uyüun olaraq, ˙lav˙ z˙ngčnl˙řm˙y˙ ehtčyac duyurdu. ×önkč, bţéök emosčyalara malčk olan bčr xalqa ţz musčqč t˙l˙batűíű ţd˙m˙k ö÷ön xűrdalűqlara čmkan verm˙y˙n on čkč pčll˙lč s˙sqatarű kčfay˙t etmčrdč. Buna gţr˙ d˙, «qara p˙rd˙l˙rčn» h˙r bčrčnč čkč möst˙qčl p˙rd˙y˙ ayűrmaq z˙rur˙tč ortaya ÷űxdű (bu, b˙lk˙ d˙ ondan čr˙lč g˙lčrdč kč, bčldčyčmčz kčmč, yeddč s˙sd˙n čbar˙t olan aü p˙rd˙l˙r ţz aralarűída gčzlč temperasčyaya malčkdčr). N˙tčc˙d˙, möasčr Az˙rbaycan musčqčsč ö÷ön s˙cčyy˙vč olan on yeddč p˙rd˙lč Az˙rbaycan muüam s˙säöçöěö yaranűr:

        ć–ćčń–äĺń–ä–äčń–ĺń–ĺ–ô–ôčń–ýĺń–ý–ýčń–ŕń–ŕ–ŕčń–á–ů–(ć)

        Q˙dčm Rast, Řur v˙ bu tčp muüamlar dčatončk p˙rd˙l˙rd˙ yaranaraq, q˙rarlařműřdűr. On yeddč p˙rd˙lč s˙sdözömö yarandűqdan sonra, h˙m÷čnčn, bu muüamlar da alterasčya čmkanlarűnűí ÷oxalmasű čl˙ ˙laq˙dar olaraq, z˙ngul˙l˙r, xűrdalűqlar v˙ s. bu kčmč melčzmatčk ösullar muüama yol tapűr. Zaman getdčkc˙ bu melčzml˙r ţn plana ke÷˙r˙k, ˙sas p˙rd˙l˙rd˙n b˙zčl˙rčnč sűxűřdűrmaüa bařlaműř v˙ uzun mödd˙t bunlarűn arasűída möbarčz˙ getmčřdčr. N˙tčc˙ etčbarčl˙ XŰX ˙srčn sonunda musčqč÷čl˙rčn ÷ox bţyök ˙ks˙rčyy˙tč savadűídan asűlű olmayaraq, ˙sas čl˙ b˙z˙k notlarűíű bčr p˙rd˙ kčmč q˙bul edčr v˙ mö˙yy˙n muüam hčss˙l˙rčnč bu ösulla ÷alűb oxuyurdűlar.

        XŰX ˙srčn sonu ö÷ön Rast muüaműída on yeddč p˙rd˙lč s˙sdözömö ˙sasűída bel˙ bčr dözöëöř sxemč s˙cčyy˙včdčr:

        ý – ŕ – á – ć1 – ä1 – ĺń1 – ô1 – ý1 – ŕń1 – á1

        Dčqq˙tl˙ fčkčr verdčkd˙ klassčk Rast ladűnűí ö÷ eynč tetraxorddan čáŕđ˙ň îëěŕńűíű ýţđě˙ę ÷˙ňčí äĺéčë:

        ý – ŕ – á – ć1

        ć1 – ä1 – ĺń1 – ô1

        ô1 – ý1 – ŕń1 – á1

        Möasčr Az˙rbaycan musčqčsčnd˙ čstčfad˙ olunan rast ladű s˙sl˙rčnčn dözölöř sxemč čs˙ bundan bčr q˙d˙đ f˙rqlčdčr. On čkč b˙rab˙r temperasčya îëóíěóř p˙rd˙l˙r˙ ˙saslanaraq, onlar ařaüűdakű ř˙kčld˙ q˙bul olunmuřdur:

        ý – ŕ – ů – ć1 – ä1 – ĺ1 – ô1 – ý1 – ŕ1 – á1

        Ęëŕńńčę đŕńňŕ őŕń îëŕí ö÷ ĺéíč ňĺňđŕőîđääŕí čáŕđ˙ň ń˙ńäöçöěö, áčđë˙řě˙ őŕńčéé˙ňč ěöŕńčđ ëŕäŕ äŕ ŕčääčđ:

        ý – ŕ – ů – ć

        ć1 – ä1 – ĺ1 – ô1

        ô1 – ý1 – ŕ1 – ů1

        G˙lčn maraqlanaq, gţr˙s˙n n˙ ö÷ön on yeddč p˙rd˙nčn hţkmranlűüű dţvrönd˙ ˙ks˙r ladlarda tončkanűn tersčya v˙ sekstasű bu cör čřl˙nm˙l˙r˙ m˙ruz qalűrdű. Ömumčyy˙tl˙, on yeddč p˙rd˙nčn bčzčm dţvrd˙kč mţvcudluüu z˙rur˙tč ţzönö doüruldurmu?

        Dönya elmčn˙ m˙lum olduüu kčmč, temperasčyalű musčqčd˙ bčr oktava daxčlčnd˙kč čntervallar harmončk s˙sl˙nm˙ keyfčyy˙tčn˙ gţr˙ dţrd yer˙-kamčl v˙ qeyrč-kamčl konsonanslara, harmončk v˙ qeyrč-harmončk dčssonanslara bţlönör. Klassčk dţvrön t˙l˙batűna gţr˙ musčqč yaradűcűlađű xoř s˙sl˙nm˙ ˙ld˙ etm˙k ö÷ön bacardűqca ţzönd˙ dčssonanslűq xasčyy˙tč dařűyan s˙s ardűcűllařmalarűídan uzaq olmaüa ÷alűřűrlar.

        Az˙rbaycan musčqčsčnd˙ bu s˙yl˙r˙, ˙sas˙n, melodčyanűn orta hčss˙l˙rčnd˙kč dayanacaq nţqt˙l˙rčnč artűrmaq m˙qs˙dč čl˙ aparűlan musčqč čslahatlarűnű ačd etm˙k olar. Bel˙ kč, ˙g˙r ˙vv˙ll˙r yalnűz Ű, ŰV, V pčëë˙l˙r tončkaya nčsb˙t˙n xoř xasčyy˙tlč olduüundan, möv˙qq˙tč dayanacaq nţqt˙sč kčmč möv˙ff˙qčyy˙tl˙ čstčfad˙ edčlčrdčs˙, zaman ke÷dčkc˙ tončkadan tersčya v˙ seksta čntervallarű m˙saf˙sčnd˙ yerl˙ř˙n p˙rd˙l˙rčn mövafűq deformasčyasű n˙tčc˙sčnd˙ ˙lav˙ kamčll˙řmčř konsonanslar ˙ld˙ edčlčr. Bu q˙d˙r čnc˙, tamamčl˙ elmč bčr a÷űlűřű kort˙bčč ř˙kčld˙ yerčn˙ yetčr˙n musčqč÷čl˙r Mendeleyevčn yaratműř olduüu elementl˙rčn dţvrčyy˙sč q˙d˙r qčym˙tlč bčr sčstem yaradark˙n onun n˙ d˙r˙c˙d˙ ˙h˙mčyy˙tlč olduüunu ţzl˙rč d˙ d˙rk etmčrdčl˙r. B˙lk˙ d˙ bunu bčlm˙k onlar ö÷ön maraqlű da deyčldč.

        ßÄßÁČÉÉŔŇ

1 Ó.Ńŕđäćĺíň. Äćŕç. Ě.1987

2 Đ.Ôŕđőŕäîâ Â.Ěóńňŕôŕçŕäĺ.Áŕęó,1986


Ěŕňĺđčŕëëŕđëŕ áöňţâëöęä˙ ňŕíűř îëěŕă ö÷öí úóđíŕëűí ÷ŕď âŕđčŕíňűíŕ ěöđŕćč˙ň ĺä˙ áčë˙đńčíčç.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page