АШЫГ МУСИГИСИНИН БЯЗИ ЛАД-МЯГАМ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Ханым ЯЛИЙЕВА
 

        Азярбайжан шифащи яняняли мусиги ирсинин-муьамлар, ашыг сяняти вя халг мусиги ъанрларынын лад-мягам кюкляри шярг лад системинин айрылмаз щиссяси олараг, орта ясрлярин еркян дюврцндян бу эцнцмцзя гядяр мцряккяб тарихи йол кечмишдир. Бу лад-мягам кюкляр тарих бойу бир чох алимлярин йаратдыьы лад нязяриййясинин формалашмасы нятижясиндя йаранмышдыр. Ашыг мусигисинин ладинтонасийа кюкляри сазын гурулушундан вя ифачылыг тярзиндян йаранан хцсусиййятлярля, еляжя дя муьаматын ладинтонасийа кюкляриля баьлыдыр.

        Ц.Щажыбяйовун мцяййянляшдирдийи майя пярдяляри секунда мцнасибятиндя олан раст, шур, сеэащ ладларынын цмуми сяссырасы иля ашыг мусигисинин сяссырасыны-лад мягам ясасыны тяшкил едир 1 .

        а) секунда мцнасибятли раст шур, сеэащ ладларынын цмуми сяссырасы; (Нцмуня 1.)

        б) ашыг мусигисинин сяссырасы. (Нцмуня 2.)

        Устадларын сюйлядикляриня эюря ашыг щавалары 7 ясас пярдя цзяриндя гурулур 2 ки, бунлардан башга мювжуд олан диэяр пилляляри онлар йарымпярдя адландырыр вя цзяриндя дурмурлар. Бу 7 пярдя а) йухарыда эюстярдийимиз сяс гатарынын сон 7 пиллясиля цст-цстя дцшцр. Демяли, Цзейир бяйин чох доьру олараг, майя пярдяляри секунда мцнасибятли раст, шур, сеэащ ладларынын цмуми сяссырасынын ашыг мусигисинин лад-тонал ясасыны тяшкил етдийи мялум олур.

        Ашыг сянятинин тяшяккцл тапдыьы реэионларда йашайыб-йарадан устадларын ифасында нота чалынмыш материаллар эюстярир ки, ашыг щаваларынын мелодикасы зянэин вя рянэарянэдир. Щаваларын мелодикасы цчцн пиллявари ення щярякятин цстцнлцк тяшкил етмяси сяжиййяви щалдыр. Надир сычрайышлара инструменталэиришлярдя гурум сонлугларында каденсийаларда тясадцф олунур. Яксяр щалларда беля сычрайышлар тоникадан йухары-квартайа вя ашаьы-тоникайа доьру едилир. Шур ладынын плагаллаьыны вя бу ладын кадансына хас олан дюнмяляри тясдигляйир. (Мяс: «Дивани», «Кцрдц», «Гарабаь гайтармасы», «Шярили» вя с.).

        Ашыг щаважаты лад ясасынын щансы лада олмасындан асылы олмайараг яняняви шур ладында каданса (инструментал йекун) баша чатыр. Шур ладынын щаваларда цстцнлцк тяшкил етмяси, сазын конструксийасы вя ясас кюклянмяси иля ялагядардыр. Гейд етдийимиз кими, Цзейир бяйин дедийи киим, щаваларын мяншяйи чох эцман ки, бу ладла баьлыдыр. Шур лады Шяргдя ян гядим ладлардан биридир вя гядим пертатоникадан йаранмышдыр. Ашыг щаваларында чохлу пертатоника елементляриня тясадцф едилмяси бу фикрин щягигятя уйьунлуьуну бир даща сцбут едир. («Кешиш оьлу», «Паша кючдц», «Яфшары», «Гящрямани», «Шащ севяни», «Эюйчя эюзяллямяси» вя с.). (Нцмуня 3.)

        «Кцрдц», «Дивани», «Гящрямани», «Црфани», «Жялили», «Орта мцхяммяс» вя бир чох щавалар шур лады цзяриндя гурулмушдур. «Шярили» вя «Мирзяжаны» щаваларынын ясасы ися сеэащдыр. «Гарачы щавасы»нда сеэащ лады кадансда шур ладына модулйасийа едилир. «Ашыг Щцсейни»щавасынын ясасы ися ашыг мусигисиндя адащ аз тясадцф едилян раст ладыдыр. «Мисри» щавасынын сяссырасында йаранмыш Байаты-ширазла йанашы фа-дийез сяси шцштяр ащянэи йарадыр 3 . Бу саз щавасы раст-шур-сеэащ интонасийа аляимндян кянара чыхан йеэаня ашыг мелодийасыдыр. Лакин сонла «Мисри» шур ладына модулйасийа иля тамамланыр. «Баш мцхяммяс» щавасы сеэащдыр. Онун вокал партийасы ейни лада ясасланыр. Йалныз мелодийанын сону гыса кечидля шурда тамамланыр.

        Сяссырасында мцяййян алтернасийа ишаряляри саз щаваларынын ифасы иля ялагядар баш верир. Бу да щаваларда муьамларын мцяййян шюбяляринин ащянэини йарадыр. («Йаныг Кярями», «Дилгям», «Баш сарытел» вя с.)

        Беляликля, муьамлардакы лад ясасынын тетрахорд тябияти юзцнц ашыг мусигисиндя эюстярир. Лад нязяриййясиля йанашы, сазын кюкляриня, пярдя гурулушуна ясасланан ашыг щаваларынын лад-интонасийа хцсусиййятляри цмуми вя фярди жящятлярин бирляшмясиндян йаранмышдыр. Бу фярди жящятляр ашыг мусигисинин юзцнямяхсуслуьуну тямин едир. Ашыг мусигисинин юзцнямяхсус жящятляри –тембр ащянэи, спесифик каданс дюнмяляри, онун цслуб хцсусиййятляринин бянзярсизлийидир. Саз щаваларында истинад пярдяляринин йердяйишмяси вя йа алтерасийа ишаряли пярдянин мцяййян ардыжыллыгда верилмяси йени ладинтонасийа ащянэи йарадыр.

        Ашыг мелодийасы цфуги инкишаф принсипиня малик олса да, ону мцшайият едян сазын бурдон (дям) вя кюк (бям) симляринин йаратдыьы ащянэ шагули-щармоник сясляшмянни Азярбайжан мусиги мядяниййятиндя йеэаня нцмунясидир.

        Гарача щавасынын сяс сырасы да ашыг мусигисинин лад-тонал ясасыны тяшкил едян Цзейир бяйин мцяййянляшмядирдийи майя пярдяляри секунда мцнасибятиндя йерляшян раст, шур, сеэащ ладларынын цмуми сяссырасыдыр. (Нцмуня 4.)

        Гарачы щавасынын мцшайиятиндя нязяр салаг: сазын бям сими кичик октаванын «сол» сясини, дям сими биринжи октаванын «до» сясини ифа едир ки, бу да щаванын кюкц иля баьлыдыр (цмуми кюк) 4. Бу симлярин йаратдыьы кварта ащянэи гарачы щавасынын тябиятян тембр интонасийасы олмасына бахмайараг, ейни заманда лад-интонасийа юзяйини тяшкил едир.

        Устадлар буйурур ки, цмуми кюкдя ола ашыг щаваларынын бцтцн гайдаларыны чалмаг олар. Чцнки цмуми тоника олан до-раст юзцнц ре-шур, ми сеэащда ясас тон кими эюстярир. Ейни заманда сазын дяйишилмяз галан бурдон (дям) симляри шярти до-растла цст-цстя дцшцр. Буна эюря дя цмуми кюкдя чалынан щаваларда истинад пярдясиндян асылы олараг, раст, шур, вя сеэащ муьамларынын чаларларыны дуймаг чятинлик тяшкил етмир 5.

        Гарачы щавасында Сеэащ муьамынын ащынэи юзцнц айдын сурятдя бцтцн ясяр бойу эюстярир. Сяс гатарындакы, йяни ЗИЛ симдяки «сол» сяси, щаванын яввялиндян башлайараг, мцшайиятля щямащянэлик йарадыр. «Сол» сяси шикястейи-фарс пярдяси бу щаванын муьам ащянэинин Сеэащ олдуьуну бир даща сцбут едир. (Нцмуня 5.)

        Эиришдя ачыг симдя сяс гатарынын «ре» сясиндя шур ащянэи дя дуйулур. Сонра «сол» шащ пярдя цзяриндяки эязишмя иля Сеэащ няфяси йенидян ешидилир.

        Ы куплетдя жцмляляр «сол» эащ пярдя иля башлайыб «ми» баш пярдя иля башлайыб, «ми»-баш пярдя иля тамамланыр ки, бурада да сеэащ юз ащянэини итирмир, лакин сонунжу жцмлядя «ми бемол» сяси ялавя олунмагла шур кадансында тамамланыр.

        Ы арачальы шурла башлайараг, яввялжя «сол» сясиндя шащ пярдядя, сонра ися «фа» - орта пярдядя йарым каданс кими дайанараг, нящайят «до» пиллясиня гядяр еняряк, йенидян сеэащда тамамланыр.

        ЫЫ куплетдя дя сеэащда шащ вя баш пярдяляр юзцнц эюстярир, лакин Ы куплетдян фяргли олараг шур кадансы бурада йохдур.

        ЫЫ арачальы шурда башлайараг «до» - «Короьлу» пярдясиндя эязишяряк «си бекар» сяси иля шурун зилиня гядяр галхыр вя бир нюв кулминасийа кими ЫЫЫ куплети дя яраг пярдяси «до»-«Короьлу» пярдясиндя сяслянмяйя щазырлайыр, сонра ися «си бемол» сясиля «сол» шащ пярдяйя, даща сонра ися сонунда шура айаг верилир.

        Беляликля, гарачы щавасында сеэащ апарыжыдыр, эиришдя майясиз кечир, вокал щисслярдя майя ачыг-айдын юзцнц эюстярир ки, Ы вя ЫЫЫ куплетлярдя шур ащянэи юзцнц эюстярир, Ы арачальы зил-шурдадыр, ЫЫ арачальыда «до» яраг пярдясиня йюнялмя баш верир. Бурада «си бемол– си бекар» алтерасийасы вардыр. Бу щавадакы «ми бемол» алтерасийасы ре-шурун ащянэиня эятирир (ре-шурда–майяйя цст апарыжы тон кими).


1.Бабайев Е.Шифащи яняняли Азярбайжан мусигисиндя интонасийа проблемляри. Бакы. Ерэцн, 1998, с.26.

2.Йеня орада. с.29

3.Бабайев Е.Яняняви мусигимиз. Бакы: Елм, 2000, с.28

4.Бабайев Е. Шифащи яняняли Азярбайжан мусигисиндя интонасийа проблемляри. Бакы, Ерэцн, 1998

5.Бабайев Е. Яняняви мусигимиз. Бакы, Елм, 2000


        Инструментал ашыг щавасы «Йаныг Кярями» ясасян Сеэащ ащянэидир. Мцшайиятдя бям симин «ми» сясини, дям симин «до» сясинин йаратдыьы секста ащянэи бу щаванын ладинтонасийа юзяйини тяшкил едир. Бу щаванын аид олдуьу «дилгям» кюкц ля дя баьлыдыр.

        Сянятшцнаслыг намизяди И.Имамвердийев гейд едир ки, Борчалы ашыглары дилгями кюкцндя бям симлярин бирини цмуми кюкдя сахлайыр 6 . (Нцмуня 6.)

        Чохсяслийя олан мейл мцасир дюврцн тясири кими дя гябул олуна биляр. Бу мейлин гоншу эцржц халыгыг мядяниййятиндян эялян тясир кими олдуьуну гейд етмяк олар 7. «Йаныг Кярями» сеэащ ащянэи олдуьундан, бу ладын алтерасийалары щаванын башланьыжындан артыг юзцнц эюстярир. Сеэащ ладында цчцнжц пярдя майянин алт апарыжы тону вязифясини дашыйяркян ре-дийез кими йухарыйа доьру кечижи, гаммавари щярякятдя ися –ре бекар кими истифадя едилир. Сеэащ ладынын даща бир алтерасийасы –алтынжы пярдянин алчалыь-йцксялмяси бу щавада да юзцнц эюстярир. (Нцмуня 7.)

        «Дилгям» кюклц щаваларда ики лад цнсцрцнцн тязащцр етмяси «Йаныг Кярями» щавасы цчцн дя сяжиййяви щалдыр. «Йаныг Кярями» сеэащ ладына ясасландыьы щалда, ейни заманда шур ладынын да ащянэи юзцнц айдын эюстярир. Саз щавасынын зилиндя си-бекар сясинин йаранмасы, щятта шур майясинин бир октава йухарыда ре сясиндя битмяси шура йюнялмя иля нятижялянир. Сяс гатарында си-бемол сясинин йаранмасы иля «Шур»дан «Сеэащ»ын Шикястейи-фарс пярдясиня сол пярдясиня енмя баш верир. (Нцмуня 8.)

        Сеэащ ясас лад кими юзцнц йенидян эюстярир. Йалныз щаванын сонунда «Шур» а айаг верилир. (Нцмуня 9.)

        «Мисри» щавасынын ирадяли, дягги ащянэли, жянэи рущу марша йахын характерли мусигиси инструментал эиришдя артыг щаванын патетик деламасийасы цчцн зямин йарадыр. Цмуми кюкдя чалынан щавалар арасыеда «Мисри» хцсуси мювге тутур. Онун ифасында сяссырасынын ВЫЫ пярдясиндя мейдана эялян алтерасийа ишаряси, фа пярдясинин зилляшиб фа-дийез олмасы «Мисри»нин ладинтонасийа ясасында о дяряжядя йени колорит эятирир ки, бу щаванын мисри кюкцндя чалындыьы тякид едирляр 8 .

        «Мисри» щавасыны да «Гарабаь» шикястяси», «Кцрдц» вя с. саз мелодийалары кими ханяндялярин йарадыжылыьында истифадя едирляр. «Щейдяри» ады иля танынан зярбли муьамын инструментал мелодийасы «Мисри» саз щавасы, цзяриндя охунан муьам ися «Овшары-Шцштяр»дир. Беляликля, бир пярдянин зилляшмяси фа-диез иля саз щавасынын лад ясасы дяйишя билир, йяни цмуми сяссырасындан кянара чыхыр 9.

        «Мисри» вя «Байаты-Шираз»да охшар йерляр вардыр. «Байаты-Шираз»да олан Байаты-Исфащан шюбяси майянин алт медиантасынын кадансы «Мисри» цчцн дя сяжиййявидир вя тониканын, ейни заманда онун медианталарынын чаларланмасынданибарятдир. (Нцмуня 10.)

        Байаты-Ширазын Щцззал шюбяси тониканын артырылмыш терсийасында тамамланыр, бундан сонра ладын натурал терсийасы йарадан дюнцш тяляб олунур ки, бу заман санки маъорла минорун мцгайисяси йараныр.

        «Мисри»дя ися щцззал щисс олунмадан ютяри кечир. Артырылмыш терсийалы биринжи ханядян сонра ладын натурал терсийасына эятириб чыхаран дюнцш баш верир. (Нцмуня 11.)

        «Мисри» сонда шур модулйасийасы иля тамамланыр.

        «Кярям кючдц» щавасы лад бахымындан «Раст»а ясасланыр. Бу щаванын инструментал эиришиндя артыг «Раст» ладынын няфяси айдын дуйулур. Ейни заманда «раст» лады бу щаванын рущани кюкцнцн ладинтонасийасында да юзцнц эюстярир. Йяни, мцшайиятиндя сазын бям пярдяляри кичик октванын «фа», дям пярдяляри ися биринжи октаванын «до» сясиня мелодик зил симдя ися биринжи октаванын «фа» сясиня кюклянир вя йаранан рущани кюкцндя кварта-квинта сяслянмяси бу щаванын да ладинтонасийа юзцнц тяшкил едир. Рущани кюкцнцн бу жящяти «Кярям кючдц» щавасында «раст» ащянэинин айдын сурятдя нязяря чарпдырыр. (Нцмуня 12.)

        Щаванын вокал щиссяляриндя майя вя онун цст апарыжы тонунун йаратдыьы секунда интонасийасы бцтцн щава бой удавам едир ки, бу да «раст» мягамынын щяр заман няфясинин дуйулмасы иля нятижялянир. Лакин мелодик хятдя «фа» сясиндя дайанма заманы «Зямин-харя»нин йяни чох гыса мцддятдя олса да «Шур»ун ащянэини дуймаьа имкан йарадыр. (Нцмуня 13.)

        Саз щавасынын сонунда тамамлайыжы кадансын мараглы бир лад мювгейи вардыр. Майя квинтада тамамланыр ки, бу да «Раст»дан «Сеэащ»ын Шикястейи-фарсына кечмяси ащянэи иля тамамланыр. (Нцмуня 14.)

        Рущани щавасы да раст ладына ясасланыр. Рущани кюкц иля баьлы йаранан кварта-квинта сяслянмяси бу щаванын ладинтонасийасынын раст ащянэли олдуьуну эюстярир. «Кярям кю.чдц» щавасында олдуьу кими, бу щавада да Рущани кюкцнцн майя функсийасыны икинжи тетрахордун сон пярдяси-Щцсейни пярдяси дашыйыр. «Шур» вя «Сеэащ» ладларында олдуьу кими «раст»ын цмуми тоникасы бу ладын икинжи тетрахордунун сон сяси цчцн «ясас тон» мювгейини дашыйыр.

        Рущани щавасында илк интонасийа чаларларындан сон каданс мягамына гядяр раст ащянэи дуйулур. Раст ладында щеч бир вязифясин олмайан цчцнжц пярдяйя йюнялмя, бу щавадан раст мягамына интонасийа жящятдян даща да рянэярянэлик эятирир. (Нцмуня 15.)

        Лакин саз щавасынын орта бюлмясиндя квинта пярдясиня йюнялмя заманы Сеэащ няфяси айдын ешидилир. (Нцмуня 16.)

        Шикястейи-фарс пярдяси – «до» сясиня истинад заманы «си-бекар» йараныр, йяни майя квинтасынын алт апарыжы тону зилляшир ки, бу да ашыг щаваларында тез-тез тясадцф олунан щалдыр. Ейни заманда майя квинтасынын йухары бюйцк терсийа иля йаратдыьы интонасийа да буна мисал ола биляр.


6.Бабайев Е. Яняняви мусигимиз. Бакы, Елм, 2000,с.26

7.Йеня орада.

8.Буну ашыглар тякид едирляр, лакин беля бир кюк мювжуд дейилдир.

9.Бабайев Е. Яняняви мусигимиз. Бакы. Елм, 2000, с.28










Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70