АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МЯИШЯТ МАЩНЫЛАРЫНА БИР НЯЗЯР
Айтякин ЩЯСЯНОВА
 

        Азярбайжан мусиги сянятинин ясасыны халг мусиги йарадыжылыьы тяшкил едир. Халгымыз мусиги сянятинин ян дяйярли нцмунялярини йаратмышдыр. Бу нцмуняляр шифащи шякилдя нясилдян-нясля кечяряк эетдикжя тякмилляшмиш вя зянэинляшиб, айры-айры дюврлярин сынаьындан кечиб бу эцнцмцзя эялиб чатмышдыр.

        Азярбайжан халг мусигисинин ян бюйцк щиссяси мящз мащнылардыр. Халг мащныларында дярин фикирляр вя сямими, щяйяжанлы щиссляр юз яксини тапыр. Мащнылар юз ъанр мцхтялифлийи иля сечиляряк халг мяишятинин тарихини вя дцнйаэюрцшцнц сяжиййяви тяжяссцм етдирир.

        Азярбайжан профессионал мусигисинин баниси Цзейир Щажыбяйов халг мащныларынын ящямиййятини беля характеризя едир: «Ел мащнылары Азярбайжан халгынын ящвал-рущиййясини шярщ, зювг мусигисини бяйан, шеир вя мусигидяки йарадыжылыг габилиййятинин дяряжясини тяйин едя билян бюйцк бир материал олдуьундан онун истяр мадди, истяр ядяби, истяр психолоъи, истяр етнографик ящямиййяти чох бюйцкдцр».1

        Халг мащнысыны йараданларын адлары ясасян намялумдур. Лакин щяр бир мащны мелодийасынын вя онун сюзляринин мцяллифи вар. Бир фярдин сяняткарлыгла йаратдыьы мащнылар сонрадан севилиб, кцтляляр арасында эениш йайылараг халгын мящсулуна чеврилир. Бу кими мащнылар нясилдян-нясля кечяряк нота йазылмадан, мящз «сясдян» гаврама иля юйрянилир.

        Беляликля, Азярбайжан халг мащны йарадыжылыьынын чохясрли инкишафы дюврцндя халгын щяйатыны вя онун парлаг мусиги истедадыны якс етдирян чох зянэин мащны ъанрлары ямяля эялмишдир.

        Башга халгларда олдуьу кими, Азярбайжан мащны ъанрлары арасында ян эениш йайылмыш мяишят мащныларыдыр.

        Азярбайжан мяишят мащнылары юз мязмунуна эюря рянэарянэ, юз ифадя васитяляриня эюря ися зянэиндир. Бу кими мащны ъанрлары бешик вя ушаг мащнылары, сатирик вя йуморлу мащнылар, нящайят, лирик мащнылардан ибарятдир. Мяишят ъанрлы халг мащнылары арасында ян зянэин оланы лирик мащны ъанрыдыр. Бу ъанр нцмуняляри щям Азярбайжан халг мусиги йарадыжылыьында, щям дя халгымыз арасында мцщцм вя ясас йер тутур.

        Азярбайжан мяишят халг мащныларынын топланмасы, нота йазылмасы вя юйрянилмяси мясяляляри дя интенсив инкишаф етмишдир. Беля ки, щяля ХЫХ ясрдя халг мащныларынын сюзляринин топланыб няшр едилмяси вя бязиляринин нота йазылма иши башланыр. Бу ишдя рус хадимляринин (А.Л.Ходзко, П.Востриков, Й.Полонски, П.Сийалски вя б.) ямяйини дя гейд етмялийик.

        ХХ ясрдя ися халг мащныларынын топланыб, нота йазылмасы ишиндя йени мярщяля башланыр. Бу ишя Азярбайжан Дювлят Консерваторийасында йерляшян халг мусигиси лабораторийасы (30-жу илляр), Азярбайжан ЕА-нын Мемарлыг вя Инжясянят Институтунда бястякар вя мусигишцнаслар жялб олунурлар. XX ясрдя Ц.Щажыбяйов вя М.Магомайевин 1927-жи илдя чап етдирдикляри «Азярбайжан тцрк халг мащнылары» илк мяжмуя кими диггятялайигдир. Сонракы иллярдя «50 Азярбайжан халг мащнысы» (1938), Бцлбцлцн редактяси иля ики жилдлик «Азярбайжан халг мащнылары» (1956, 1958, тякрар няшри 1981, 1982), 60-жы иллярдя «Азярбайжан халг мащнылары» (нот йазысы С.Рцстямовундур,1967) вя Азярбайжан халг мяишят мащныларынын ясасыны тяшкил едян «Азярбайжан лирик халг мащнылары» (топлайаны Д.Мяммядбяйовдур,1965), Я.Иса-задя вя Н.Мяммядовун ики мяжмуяляринин «Халг мащнылары вя ойун щавалары» (1975 вя 1984) чап олунмасы бу сащядя лазымлы бир иш сайылмалыдыр. Ону да дейяк ки, адларыны садаладыьымыз бцтцн мяжмуяляря дахил едилмиш мащныларын цчдя ики щиссясини мящз халг мяишят мащнылары тяшкил едир. 2 Бунунла бярабяр Азярбайжан халг мяишят мащныларынын топланма методикасы вя практикасы щяля дя бу эцнцн елми-тядгигат ишинин тялябляриня жаваб вермир.

        Азярбайжан халг мащныларынын топланма, нота йазылма иши иля бярабяр онларын юйрянилмяси мясяляси дя иряли чякилир. Яэяр ХЫХ ясрдя халг мащнылары цмуми шякилдя шярщ олунурдуса, ХХ ясрдя артыг халг мащныларынын ъанр хцсусиййятляри, онларын тарихи вя бязи нязяри проблемляри тядгиг олунмаьа башланыр. Бу ишдя Азярбайжанда Ц.Щажыбяйовун, М.С.Исмайыловун, Р.Исмайылзадянин, Я.Мяммядованын тядгигатларыны хцсуси гейд етмялийик. Щямин ясярлярдя халг мащныларынын ъанр жящятдян тяснифаты верилир, бязян бясит шякилдя дя олса бу ъанр нцмуняляринин мусиги ифадя васитяляри дя арашдырылыр. Халг мяишят мащнылары ися айрыжа тядгигат обйекти кими бу эцня гядяр арашдырылмамышдыр.

        Халг мяишят мащныларынын образлы-поетик мязмуну да мараглыдыр. Бу кими мащныларда ян башлыжасы ашигля мяшуг арасында цзви баьлылыг ямяля эятирян лирик романтик васитяляр вясф олунур. Юз поетик сяжиййясиня эюря бу мятнляр образларын паралелизминя дя ясасланыр. Лирик мащныларда ян бюйцк груп мящяббят вя аиля щяйаты мювзуларыдыр.

        Халг мяишят мащныларынын образ мязмуну ясасян Азярбайжан поезийасы цчцн характерик олан мцгайися вя епитетлярля зянэиндир.

        Халг мяишят мащныларында тябиятин тяряннцмц дя ясас йер тутур. Бу мащныларда оьланла йанашы гызын мящяббят щиссляри дя юз яксини тапыр. Бязи мащныларда ян йцксяк, цлви, емосионал щисс ойадан алышыб йанмаг, юзцнц гурбан вермяк, йар ялиндян йаралы олмаг кими щисслярин тярян-нцмцдцр.

        Халг мяишят мащныларынын лад ясасы да чох мараглыдыр. Бу кими мащнылар йедди ясас лада дайагланыр. Бунлар раст, шур, сеэащ, шцштяр, чащарэащ, байаты-шираз вя щцмайун ладларыдыр.

        Халг мяишят мащныларында раст вя шур лады диатоник шякилдя кварта, квинта, секста, септима, октава щяжминдя тядбиг едилир.

        Сеэащ ладында йазылмыш халг мяишят мащныларынын сяссырасы ися кварта, квинта вя секста диапазонундадыр.

        Шцштяр, байаты-шираз, чащарэащ ладларында мяишят мащнылары чох аз мигдардадыр. Бунлар ясас етибариля диатоник сяссырасынын цзяриндя гурулмушдур.

        Щцмайун ладында ися бизим топладыьымыз материаллар арасында щеч бир халг мяишят мащныларына тясадцф олун-мадыьына эюря о, лад жящятдян тящлил олунмамышдыр.


1 Ц.Щажыбяйов. Ясярляри, ЫЫ жилд, Бакы, 1965, с.220-221.

2 Халг мащныларынын нота салынмыш бир чох нцмуняляринин лент йазылары Бакы Мусиги Академийасынын «Халг мусигиси лабораторийасы»нда вя Азярбайжан ЕА-нын Мемарлыг вя Инжясянят Институтунда сахланылыр.











Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70