АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫНЫН ИШЛЯНМЯСИНЯ ДАИР БЯЗИ МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Жаваншир ГУЛИЙЕВ
 

       Азярбайжан халгынын тарих бойу йаратдыьы бядии сярвятин ян гиймятлиляриндян бири дя халг мащныларыдыр.Бу мащнылар ясрлярдян эяляряк,халгымызын бядии зювгцнц, дцнйа-эюрцшцнц, мядяниййятини якс етдирир.Халг мащнылары мювзу бахымындан чох эениш вя рянэарянэдир – щяйатын бцтцн сащялярини мцхтялиф ъанрларын васитясиля ящатя едир,вя щяр бир азярбайжанлыны доьумундан юлцмцнядяк щяйаты бойу мцшаийят едир.Нясилляр дяйишир,анжаг халг мащнылары юз тяравятини итирмир - яксиня,заман ютдцкжя онлар даща да ежазкар олур!

        Халг мащныларына мцасир мусигинин бязи цсуллары васитясиля йени рянэляр вермяк, онлары чаьдаш мусиги сянятинин наилиййятляри иля зянэинляшдирмяк мащнылара йени щяйат эятирярди вя жямиййятин естетик тялябляриня дя уйьун оларды. Беля олан нятижядя,халг мусигимиз йени тяравятля жямиййятин эцндялик щяйатынын айрылмаз бир щиссяси олараг, щяр йени эялян нясля йцксяк бядии-естетик зювг ашыламыш оларды.

        Халг мащнысынын ишлянмяси, ади щармонийалашмадан фяргли олараг, мащнынын материалына кифайят гядяр актив “мцдахилянин”олмасы иля сяжийялянир. Бу “мцдахиля” йени мелизмляр ялавя етмякдян, мащнынын мелодийасынын хцсуси эюзялликлярини тякрарлар васитясиля габартмагдан, ясярин темпиня вя ритминя дяйишикликляр етмякля мцасир темпо-ритмя йахынлашдырмагдан, мащнынын цмуми структурунда йердяйишмяляр етмякдян вя диэяр ялавялярдян ибарят ола биляр.

        Ц.Щажыбяйов “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяринин халг мусигимиздяки чохсяслилик мясялясиня даир бюлмясиндя йазырды:”ясас мясяля ондан ибарятдир ки,чохсяслилик аккордларын дцзэцн ардыжыллыьыны ялдя етмяк вя мягам сяссыралары гурулушунун дяйишилмясини тяляб едян щармоник каданслар тяшкил етмяк ганунуна йох,мянтигли гурулан мцстягил мелодийаларын уйушмасы ганунларына ясасланмалыдыр.”Бу о демякдир ки, жидди классик щармонийа, бязян,халг мащнысынын ащянэини, цслубуну дяйишя биляр – она “йад” хцсусиййятляр эятиря биляр. Бунун олмамасы цчцн халг мелодийасынын Ц.Щажыбяйовун тябиринжя десяк,” халг цслубунда” щармонийалашдырманын нцмунясини йухарыда ады чякилян ясяриндя тягдим едир. Фикримизжя, бу щармонийалашдырма принсипи халг мащныларынын ишлянмясиндя ясас принсип олмалыдыр.Йяни, мащнынын щармонийасыны онун мелодик гурулушундан формалашдырмаг, тяшкил етмяк лазымдыр.

        Мялумдур ки, бир чох Азярбайжан халг мащнылары инструментал эиришдян вя мащныдахили инструментал жаваблардан мящрумдурлар.Хцсусиля, гядим халг мащнылары. Бу хцсусда, мащныны ишляйяркян, она инструментал эириш вя жаваблар йазмаьа ещтийаж доьур. Бу парчалары йазаркян ясас диггят онларын цслубуна йюнялмялидир.Йяни, цслуб етибары иля, бу парчалар ишлянян мащнынын мелодийасынын цслубуна уйьун олмалыдыр, она бянзямялидир. Бу, сон дяряжя важиб шяртдир. Динляйижидя еля тясяввцр йаранмалыдыр ки, мащны тамдыр, щеч бир ялавяляр олунмайыб – бир сюзля, бцтцн ясяр яввялдян ахырадяк бир цслубда йазылыб. Бунун цчцн мащнынын мелодийасыны дяриндян арашдырмаг, онун структуруну ашкарламаг, каденсийалара диггят етмяк, мащныда мювжуд олан мелизмляри нязяря алмаг вя бцтцн бунлардан файдаланараг, мащнынын мелодийасына бянзяр эириш вя жаваблар йазмаг лазымдыр.

        Халг мащнысынын ишлянмяси ики мярщялядян ибарятдир. Биринжи мярщяля - мащныны ишляйиб фортепиано иля охумаг цчцн клавир йазмаг, икинжи мярщяля - онун арранъеси, йяни, сечилмиш мцяййян бир инструментал щеййят цчцн партитура йазмагла сонунжу эюркямя эятирилмяси. Бурада диггят едиляси мясяля одур ки, щяля мащнынын ишлянмясинин илк мярщялясиня башлайаркян, эяляжяк ифачылар щеййятини артыг тяйин етмяк лазымдыр.Вя ясярин ишлянмясинин илк мярщялясини, йяни, клавирини тяйин олунмуш эяляжяк инструментал щеййяти даим нязярдя тутараг йазмаг лазымдыр.Бу, эяляжякдя лазымсыз олан мусиги фрагментляринин клавиря дцшмясини юнляйя биляр.Чцнки, щяр бир ишлянмяни инструментал щеййят ифа етдикдян сонра битмиш сайылыр. Эяляжяк партитуранын йазылышыны асанлашдырмаг, сцрятляндирмяк, цмуми ишин кейфиййятини йцксялтмяк наминя, ишин яввялиндя инструментал щеййяти тяйин етмяйин хцсуси важиблийини бир даща вурьулайырыг.

        Ишлянмя просесиндя ясас диггят вериляси мясялянин бири дя ишлянян халг мащнысынын мятниндян эялян мязмун васитясиля динляйижийя чатдырылан дуйьулардыр. Мащнынын бу кейфиййятляри ишлянмяйя бир баша тясир етмялидир, ишлянмя цсулларынын вя гайдаларынын сечилмясини тяйин етмялидир.Йяни, лирик бир мязмуна малик мащнынын ишлянмиш варианты эурултулу, эярэин щармонийалы олмамалыдыр, вя яксиня - ишыглы,тянтяняли мязмуна малик бир мащнынын ишлянмиш варианты бясит, жылыз вя сюнцк олмамалыдыр. Бунун цчцн ишлянян мащнынын мятни мцтляг юйрянилиб, арашдырылмалыдыр, бу мащныйа аид бу вахта гядяр апарылмыш бцтцн тядгигатлар нязяря алынмалыдыр.Бу, сон нятижяйя бир баша тясир едяжяк амилдир. Нятижядя, ишлянмиш мащны динляйижи тяряфиндян тябии гаршыланажаг, онда “ешитмя дискомфорту” йаратмайажаг.

        Нцмуня цчцн сечдийимиз мащны мусиги фолклорумузун инжиляриндян олан “Губанын аь алмасы” мащнысыдыр.Яввял онун мелодийасына бир нязяр салаг: (Нцмуня 1.)

        Мащнынын мелодийасынын диапазону, эюрцндцйц кими, квинта интервалы дахилиндядир ки, бу да онун ифа ращатлыьына вя эениш йайылмасына дялалят едир. Мягам етибары иля “Байаты-Шираз” мягамында олан бу мелодийа, тябии ки, ”Байаты-Ширазын” каденсийалары вя мелизмляри иля зянэиндир. Ишлянмя заманы бу хцсусиййят мцтляг нязяря алынмалыдыр.

        “Губанын аь алмасы” мащны олдуьундан – йяни,вокал ясяри олдуьундан – бир инструментал эиришин олмасы лабцддцр. Бу эиришин мелодийасы йени олмагла бярабяр, ялбяття ки,мащнынын цслубуна мцмкцн дяряжядя йахын олмалыдыр: (Нцмуня 2.)

        Ишлянмя просессиндя илк юнжя мащнынын щармоник гурулушу тяйин олунмалыдыр. Авропа сяссырасы системи иля “Губанын аь алмлсы” мащнысы щармонлк минорда олдуьундан, тябии ки, бу мягама уйьун да щармоник аккордлар истифадя олунмалыдыр.

        Анжаг, йухарыда гейд едилдийи кими, ”Байаты-Ширазын” да хцсусиййятляри истифадя олунмалыдыр. Ясярин тоникасыны тяйин едян “ре-фа-лйа” аккордуна “ми” сяси дя ялавя олунса – бу, хцсуси бир “Байаты-Шираз” “бязяйи” олар: (Нцмуня 3.)

        Субдоминантаны тяйин едян “сол-си бемол-ре”аккорду иля “сол-си бекар-ре” аккордунун йердяйишмяляри дя щармоник дили рянэляндиряр: (Нцмуня 4.)

        Сонракы мярщяля инструментал эиришин вя цмумиййятля, мащнынын чохсяслилийинин дяряжясини тяйин етмякдян ибарятдир. Яэяр ишлянмя эяляжякдя арранъе едиляжякся - бир чох щалларда беля дя олур - онда ясяр эяляжяк инструментал щеййят нязяря алынмагла ишлянмялидир. Туталым, “Губанын аь алмасы” халг мащнысы эяляжякдя 4-5 мусиги алятинин мцшайияти цчцн арранъе едиляжякдир. Беля олан щалда,онун эириш щиссясинин ишлянмяси тяхминян беля ола биляр: (Нцмуня 5.)

        Эюрцндцйц кими, бу нцмунядя мусиги алятляринин, демяк олар, щяр нювц (бямдян зиля) цчцн мусиги материалы нязярдя тутулуб – ейни заманда бям нотлар, щятта,ясярин ритмик гурулушуну, нятижя олараг,ритмик юлчцсцнц дя (6\8) тяйин етмиш олур: (Нцмуня 6.)

        О ки галды эиришин щяжминя - бурада ян важиб олан амил эиришин щяжм етибары иля вокал жцмляляриндян фяргли олмасыдыр. Беля олан щалда ясяр даща мараглы вя структур бахымындан рянэарянэ олар. Бизим мисалда эириш 6 ханядир, вокал щиссянин жцмляляри ися щяряси 4 ханя. Бу жцр гурулуш ясяря, цмумиликдя, тяравят эятирир, йекнясякликдян хилас едир.

        Кечяк мащнынын вокал щиссясинин ишлянмясиня. Ясярдя ритмик-щармоник ишлянмя иля бярабяр бир контрапунктуал мелодик “хяттин” олмасы вокал партийасына ялавя бир бязяк ола биляр: (Нцмуня 7.)

        Бу полифоник “хятти” эяляжяк арранъедя тахта няфяслилярдян вя йа каман иля чалынан алятлярдян бири ифа едя биляр.

        Йухарыда гейд олунмушду ки, ишлянмя заманы инструментал эириш вя жаваблар ясяри даща да зянэинляшдирир.Бу хцсусда,”Губанын аь алмасы” мащнысынын вокал щиссясинин 1-жи жцмлясиндян сонра бир инструментал жаваба ещтийаж дуйулур.Бу жаваб, тяхминян, беля ола биляр: (Нцмуня 8.)

        Бу жаваб (нцм.8 ) мащнынын вокал щиссясинин 1-жи жцмляси иля 2-жи жцмлясинин арасында сясляндийиндян, вокал жцмлясиндян гыса олмалыдыр вя фактура бахымындан фярглянмялидир. Бу, вокал партийасынын 2-жи жцмлясинин йени вя тяравятли сяслянмясиня йардым едир.Тягдим олунан парчаны (нцм.8) эяляжяк арранъедя симли вя йа тахта няфяс алятляри ифа едя биляр.

        “Губанын аь алмасы” мащнысынын формасы халг мусигисиндя эениш йайылмыш “куплет – нягарят” формасына ясасланыр.Йяни – ики щиссядян ибарятдир.Бу щал щиссялярин ишлянмя заманы фактура етибары иля фярглянмясиня имкан йарадыр. Фактура фярглилийинин ясас хцсусиййяти дя ондан ибарятдир ки, мащнынын щиссяляри ифа заманы дяйишилдикжя, мцшайиятин фактурасы да дяйишир вя нятижядя, ясяр даим тяравятли сяслянир, йоружу олмур: (Нцмуня 9.)

        Йухарыда тягдим олунан 7-жи нцмуня иля (куплет) 9-жу нцмунянин (нягарят) арасындакы фактура фярги, эюрцндцйц кими, кифайят гядяр дяриндир.Нягарятин ишлянмясиндя эяляжяк арранъе заманы мусиги алятляринин йердяйишмяси, йени чальы цсуллары, йени алятлярин гошулмасы вя с. нязярдя тутулур.

        Бу мащныда айрыжа бир ханя дя вар ки, мащнынын щеч бир йериня бянзямир – хцсуси бир емосийа йцкц дашыйыр. Зяннимизжя, бу, ”Губанын аь алмасы” мащнысынын емоссионал зирвясидир: (Нцмуня 10.)

        Мусиги динамикасы бахымындан мцшаиййятин эцжлц дястяйиня ещтийажы олан бу ханяни щармоник жящятдян эярэин вя долу ишлямяк мягсядяуйьун оларды: (Нцмуня 11.)

        Мащны арранъе едилян заман, бу жцр эярэин аккордлар иля долу бир ханя инструментал версийаларын сайыны артырыр вя ясяри рянэарянэ едир.

        Мцасир щяйат тярзи жямиййятин бцтцн тябягяляриня сирайят етдикжя,бядии сянятин, о жцмлядян, мусигинин бу щяйат тярзини мянимсямясиндя бюйцк юням вар.Йени нясиллярин юз тарихиндян вя мядяниййятиндян айрылмамасы цчцн, Азярбайжан тяфяккцрцнц мянимсямяси цчцн, эцндялик динлянян халг мащныларыны мцасир мцстявидя динляйижи кцтляляриня чатдырмаг сон дяряжя важиб вя шяряфли бир ишдир.











Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70