ДИНИ-КУЛТУРОЛОЪЫ ТЯДГИГАТЛАРДА “ШИЯ ДИНИНДЯ МЯЗДЯКИ ИНАНЖЛАРЫ” ЯСЯРИНЯ ЕЛМИ-ТЯНГИДИ ЙАНАШМАЛАР
Мцбариз СЦЛЕЙМАНЛЫ
 

       Я.Аьаоьлунун Франса дюврц йарадыжылыьы барядя индийя гядяр йалныз тцркийяли тядгигатчыларын ясярляриндян вя франсызжадан тцркжяйя чеврилмиш чох аз сайда мягалялярдян билэи алмаг имканымыз олмушдур. Щямин мянбялярдян юйрянирик ки, алты ай мцнтязям вя исрарлы чалышмадан сонра–1888-1889 тядрис илиндя Сарбонна Университети Щцгуг Факцлтясиня вя “Жоллеэе де Франже”йя эетмякля, Я.Аьаоьлу дярсляри йахшы анлайа биляжяк гядяр франсызжасыны тякмилляшдирмяйя наил олур. Нювбяти ил щцгугла баьлы билэилярля йанашы Шярг динляри вя мядяниййятляриня даир дярслярдя дя иштирак едир. Беля ки, “Ежоле дес щаутес Етудес пратигуес”ин вя “Ежоле дес ланэуес Ориенталес вивантес”ин бязи дярслярини изляйир. Практик Йцксяк Тядгигатлар Мяктябиндя Иран дини вя мядяниййяти цзря чалышмаларыйла танынан Ъамес Дарместетердян “Шярг гювмляри тарихи” цзря, Йашайан Шярг Дилляри Мяктябиндя ися Жщарлес Сжщефер вя Барбиер де Мейнарддан ярябжя вя фарсжа дярсляр алыр. Ирг нязяриййясийля танынажаг Артщур де Эобинеаунун шяргшцнаслыьа даир чалышмаларындан тясирлянир (15, с.151; 32, с.22).

       Йухарыда адлары кечян вя фяргли елм сащяляри цзря танынмыш Авропа шяргшцнасларыны да ортаг бир нюгтядя бирляшдирян мювзу Йахын Шяргя даир проблемлярля баьлы олмушдур. Инкишаф етдирдийи либерал миллиййят нязяриййяси вя исламиййятя гаршы полемикалары иля танынан Ренан, дин тарихи вя сами дилляри тядгигатлары цзря ихтисаслашмыш, Дарместетер Иран ядябиййаты вя Зярдцшт дининя, Эобинеау ися Иран тарихи, бабилик вя арйан дилляриня даир чалышмаларыйла танынмышдыр. Я.Аьаоьлунун да тялябялик илляриндяки башлыжа мараг сащяси мящз исламиййятдян юнжяки Шярг динляри вя мядяниййятляри, хцсусиля дя Иран мядяниййят тарихини ящатя етмишдир. Фарс ядябиййаты цзря жидди чалышан Я.Аьаоьлу Иран тарихиня даир билэилярини дяринляшдирмиш, ялдя етдийи тяжрцбяни шяргшцнаслыг бахымындан дяйярляндирмя бажарыьы газанмышдыр. Хцсусиля дя Шярг жямиййятляринин йашам вя дцшцнжя тярзиня даир билэилярини Гярб мядяниййятиня баьлы билэилярля мцгайися едяряк нятижядя бир сыра гянаятляря эялмишдир. Мцгайисяли дилчилик, мядяниййят вя дин тарихини ещтива едян шяргшцнаслыг тямайцлц Аьаоьлуну Иран щаггында ялдя етдийи билэилярини дцнйа мядяниййяти чярчивясиндя цмумиляшдирмяйя йюнялтмишдир. Беляликля, Шярг вя Гярб мядяниййятляри арасындакы фяргли жящятляри мцгайисяли тящлиля чякмяк сяриштяси газандырмыш вя шяргшцнасларын тясири онун Гярб мядяниййятинин цстцнлцйцня инамыны мющкямлятмишдир. Я.Аьаоьлунун щяйатынын сонуна гядяр юзцнц орйенталист, Авропа-мяркязчи анлайышындан гуртара билмямясини вурьулайан У.Юзжан йазыр ки, эерчякдя орйенталистлярин Ислам вя Шярг дцнйасыны гаврамаларынын юнцндя ашылмаз бир янэял варды. Бу янэял, практик сявиййядя мцстямлякячиликдян гайнагланан зиддиййятлярин сон дяряжя бялли олмасы вя орйенталистлярин Гярб мянфяятляри лещиня мювге тутмаларында иди. Фягят бурада ачыгланмасы эярякян ясл проблем мцстямлякячилийя мяруз галмыш бир топлума мянсуб бир айдынын бу мцддяалары мянимсямяйя мейлли, щятта истякли олмасыдыр (32, с.24).

       Нюгсанлы тямайцлляриня бахмайараг Аьаоьлу кими Шярг ясилли бир зийалынын йазыларынын юндя эялян франсыз мятбу органларында чап олунмасы о дювр цчцн нцмунясиня чох аз раст эялиня биляжяк бир щадисядир. Тящсил алдыэы фярглы ижтимаи даиряляр ичярисиндя эянж йашда газандыьы тяжрцбя Аьаоьлуна мцяййян бир мядяни сявиййя газандырмагла галмамыш, эяляжякдя Гафгаз вя Тцркийядя эиряжяйи чеврялярин нязяриндя дя она етибар эюстярилмясиня йол ачмышдыр.

        Азярбайжан няшрляриндя ися йалныз сон вахтларда бир мягалянин тяржцмясиня раст эялирик. Мювзумуза даир франсыз мянбяляри иля бизи таныш едян щямин мягаля Франсуа Ъоръонундур (Франчоис Эеорэеон). Ориъиналы франсызжа олан (17) ясяр щаггында тцркийяли тядгигатчылардан Фащри Сакал (34) вя Уфук Юзжан (32) эениш бящс етмишляр.

       Тцркийя тцркжясиндя ися мягаля бу адла йайымланмышдыр: “Азербайжанлы Бир Ентелектцелин Ортайа Чыкышы: Ащмед Аьаоьлунун Франса Йыллары 1888-1894”, Топлумсал Тарищ, С. 8, Аьустос 1994 (16). Тцркийя тцркжясиня Проф.Др.Цмит Мерич тяряфиндян чеврилмиш вя ялйазмасы шяхси архивимиздя олан диэяр тяржцмя ися беля адланыр: Азербайжанлы бир айдынын илк йазы щайаты: Аьаоьлу Франсада (1888–1894).

       Франсалы тядгигатчынын Я.Аьаоьлу щаггындакы мягалясиндя бу вахта гядяр Азярбайжан елми фикриня мялум олмайан бир сыра билэиляр верился дя, щеч шцбщясиз, бурада бизи даща чох, тягдим етдийимиз “Шия дининдя мяздяки инанжлари” ясяри иля баьлы мягамлар марагландырыр.

       Мараглыдыр ки, азярбайжанжа тяржцмялярин бириндя (23) Я.Аьаоьлунун 1892-жи илдя Лондонда шяргшцнасларын ЫХ конгресиндяки мярузясиндян сюз эется дя ясярин ады чякилмир. Ыкинжи тяржцмядя ися мярузянин ады тящриф олунмуш шякилдя верилмишдир: “Парис мяжмуяляриндя чап олунмуш йухарыда ады чякилян мягаляляря о дюврцн мящсулу кими Ящмяд Аьаоьлунун 1892-жи илдя, Лондонда шяргшцнасларын ЫХ гурултайында етдийи “Шияликля мандеизмя инананлар” мярузяси дя ялавя олунур” (24).

       Цмумиййятля, бизя мялум олдуьу гядяр, Фащри Сакал (34, с.13, 217) вя Уфук Юзжанын (32, с.260) тядгигатлары истисна олмагла щеч бир арашдырмада ясярин ориъинал–франсызжа адына раст эялинмир. Йалныз Уфук Юзжанын арашдырмасында ясярин щям ориъинал, щям да тцркжяйя тяржцмядя дягиг ады (“Шии Дининде Маздекчи Инанчлар”) эюстярилмишдир (32, с.31, 32, 264). Фащри Сакалын тядгигатында да ясярин франсызжа ады (34, с.217) Уфук Юзжанын арашдырмасында олдуьу кимидир, тцркжя тяржцмясиня эялинжя ися яксяр китаблардакы яняняви вариантын бир гядяр дяйишилмиш формасында– “Шии Мезщебинин Меншелери” (34, с.13) кими эетмишдир.

       Тябии ки, йухарыда да тохундуьумуз кими йягин Франсаны тярк етдикдян сонра щеч Я.Аьаоьлунун юзцндя беля ясярин мятни олмамышдыр. Бир дя бу гядяр кешмякешли щяйат сцрян, чохсайлы гязет вя дярэиляря тцрк, фарс, рус вя франсыз дилляриндя мягаляляр йазан бир гялям сащибинин буна имканы да ола билмязди, бялкя бунун фяргиндя беля олмамышдыр. Диэяр тяряфдян, чап олунмамыш тяржцмейи-щалына истинадян йахын досту вя мяслякдашы олан Йусуф Акчура кими бир мцтяфяккирин гяляминдян чыхмыш вя илкин гайнаг ролу ойнамыш “Тцркчцлцэцн Тарищи” ясяринин (15, с.147-163) сонракы тядгигатлара тясири дя шцбщясиздир: “1892 сенесинде Лондрада топланан Орйанталистлер Конэресине катыларак, конэрейе “Шии Мезщебинин Кайнаклары” адлы бир инжелеме сунду. Бу инжелеме, конэренин карарыйла басылмыш ве йайымланмыштыр” (15, с.154). Ещтимал ки, Я.Аьаоьлунун юзцнцн дя фикриндян чыхдыьы цчцн мягалянин тяхмини олараг шия мязщябинин гайнагларына щяср едилдийини йа ялйазмасы щалында олан тяржцмейи-щалнда йазмыш, йа да Й.Акчурайа сюйлямишдир. Бунун еля бир принсипиал ящямиййяти олмаса да факт бундан ибарятдир ки, сонракы арашдырмаларын щамысында ясярин ады Й.Акчуранын китабында олдуьу кими эетмиш, бязян “импровизяляр” дя едилмишдир:

       “1892 де “Шии мезщебинин менбаии” адлы бир теткикнаме иле Лондрада ачылан мцштешриклер конэресине иштирак етти. Конэре бу теткикнаменин табына карар верди ве Жамбреэе Цниверситеси тарафындан нешредилди” (6, с.11).

       “1892 де Лондрада топланан Шаркийатчылар Конэресине катыларак “Шии мезщебинин доьушу ве эелишмесине даир” теблиьини окуду. Ащмет Аьа-оьлунун бу теблиьи, конэре забытлары арасында Жамбриэе Цниверситеси тарафындан йайынланмыштыр” (42, с.408).

       “1889 да Парисе эидерек Сорбонне Цниверситесинин Тарищ ве Филолоъи Бюлцмцне девам етти. Бу арада Иттищат ве Теракки Жемиййетинин илери эеленлерийле танышты. Даща юэренжи икен Ла Ноувелле Ревуе иле Ревуе Блеуеде ве Тифлисте чыкан Кафкас эазетесинде йазылары йайымланды. 1892 де Лондрада топланан Шаркийат Конэресине катыларак Шии мезщебинин доьушу ве эелишмесине даир бир теблиь сунду” (22, с.464-465).

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Аэаефф Ащмед-Бей. “Лес Жройанжес маздееннес данс ла релиэион жщиыте”, Трансажтионс оф тще Нинтщ Интернатионал Жонэресс оф Ориенталистс (Лондон 1892), Вол. ЫЫ, Краус Репринт, 1968, с.505-514.

2. Аьайев Ящмяд. Тяржцмейи-щали-ажизаням. Автограф. РЯИ. Архив 21, сахлама ващиди 403 (Сянядин яски ялифбадан кирил ялифбасына транслитерасийа едилмиш варианты Язиз Мирящмядовун шяхси архивиндядир ).

3. Аьаоьлу Ащмет. Исламлыкда кадын (Тцркжейе чевирен: Щасан Али Едиз). Истанбул: Небиоьлу Йайыневи, 1959, 56 с. (Ясярин 1901-жи илдя Тифлисдя рус дилиндя чап едилмиш ориъинал нцсхяси шяхси архивимиздядир (Ахмед Агаев. Женщина по исламу и в исламе. Тифлис, 1901, 59 с.). Щямин китабы бизя Аьаоьлунун нявяси Текташ бяй баьышламышдыр).

4. Аьаоьлу Ащмет. Цч меденийет. Истанбул: Милли Еэитим Басымеви, 1972, 146 с.

5. Аьаоьлу Ящмяд. Шяргшцнасларын конгресиндя. (Язиз Мирящмядовун шяхси архивиндя сахланылан вя Я.Аьаоьлунун юзц тяряфиндян мягалянин сонунда 3 октйабр 1892-жи илдя Лондонда йазылдыьы гейд едилян бу йазы, Тифлисдя русжа няшр едилян “Кавказ” гязетиндя (1892-жи ил 31 октйабр, №86) чап олунмушдур. Мягалянин ориъинал – русжа мятнинин Я.Мирящмядов тяряфиндян кючцрцлмцш ялйазмасы вя азярбайжанжайа жеврилмиш варианты бурададыр. Я.Мирящмядов, Аьаоьлу иля баьлы чапа щазырладыьы монографийасынын ялйазмасында, тяржцмянин гожаман шяргшцнас Кярим Ахундова аид олдуьуну йазыр).

6. Аьаоьлу Ащмет (Юлцмцнцн 13. цнжц йыл дюнцмц мцнасебетиле). “Азярбайжан” дерэиси, Анкара, 1 майыс 1952, сайы: 2, с.11-13.

7. Аьаоьлу Самет. Бабамдан щатыралар. Анкара: Зербамат матбаасы, 1940, 214 с.

8. Аьаоьлу Самет. Бабамын аркадашлары. Ыстанбул: Баща матбаасы, 1969, 216 с.

9. Аьаоьлу Сцряййа. Бир юмцр беля кечди (Вилайят Гулийевин “Аьаоьлулар” китабында, с. 138-159). Бакы: Озан, 1997, 236 с.

10. Аьайев Ящмяд. Шия дининдя мяздяки инанжлары (Франсызжадан чевиряни Щамлет Гожа).Ялйазмасы (Мягаля мцяллифинин шяхси архиви)

11. Аьайев Ящмяд. Алями-ислама бир нязяр. “Иршад” гязети, 17 нойабр 1907-жи ил, № 116.

12. Аьайев Ящмяд. Авропа вя алями-ислам. “Каспий” гязети, 25 сентйабр 1903, № 207.

13. Аьайев Ящмяд. “Нядян бу эцнляря галдыг?”. “Иршад” гязети, 22 ийун 1906-жы ил, № 146.

14. Акалын Эцлсярян. Тцрк дцшцнжя вя сийаси щяйатында Ящмяд Аьаоьлу (Чевиряни вя няшря щазырлайаны Самиря Мяммядова). Бакы: АзАтаМ, 2004, 164 с.

15. Акчура Йусиф. Тцркчцлцьцн тарищи. Истанбул: Кайнак йайынлары, 2001, 184 с.

16. Эеорэеон Франчоис. “Азербайжанлы Бир Ентелектцелин Ортайа Чыкышы: Ащмед Аьаоьлунун Франса Йыллары 1888-1894”, Топлумсал Тарищ, С. 8, Аьустос 1994, с.8-21.

17. Эеорэеон Франчоис. “Лес дебутс дун Интеллежтцел Азербаидъанаис: Ащмед Аьаоьлу ен Франже 1888-1894”, Пассе Туржо-Татар пресент Совиетигуе етудес оффертес а Александре Бенниэсен, Парис 1986, с.376-388.

18. Эеорэеон Франчоис. Ла Монтее ду Натионалисме Турк Данс Летат Оттоман (1908-1914). Ревуе ду Монде Мусулман ет де ла Медитерранее (“Турэуие, ла Жроисее дес жщеминс”), № 50, 1988, пп.30-44.

19. Эеорэеон Франчоис. Ащмед Аьаоьлу, ун Интеллектуел Турж Адмиратеур Дес Лумиерес ет де ла Револутион. Ревуе ду Монде Мусулман ет де ла Медитерранее (Лес Арабес, лес Туржс ет ла Револутион франчаисе), № 52-53, 1989, пп.186-197.

20. Эцлсевен Фащреттин. Ащмет Аьаоьлунун щайаты, фикирлери, сийаси ве сосйал мцжаделелери. “Азярбайжан” дерэиси, Анкара, 1989, сайы: 268, с.72-109.

21. Щцсейнов Шащнязяр. Ящмядбяй Аьаоьлунун дцнйаэюрцшц. Бакы: Азярняшр, 1998, 128с.

22. Ислам ансиклопедиси, жилт 1, Аьаоьлу Ащмет макалеси. Истанбул: Тцркийе Дийанет Вакфы, 1988, с.464-466.

23. Ъоръон Франсуа. Азярбайжанлы интеллектуалын илк аддымлары: Ящмяд Аьаоьлу Франсада (1888-1894). Мядяниййят дцнйасы, ВЫЫ бурахылыш, Бакы: Азярбайжан Дювлят Мядяниййят вя Ынжясянят Университети, 2003, с.16-27.

24. Ъоръон Франсуа. Азярбайжанлы зийалынын дебцтц – Ящмяд Аьаоьлу Франсада (1888-1894). Филолоъи арашдырмалар, ХВЫЫ китаб. Бакы: Елм, 2002, с.30-43.

25. “Каспий” гязети, 21 апрел 1900, № 87; 23 декабр 1904-жц ил, № 285;

26. Гулийев Вилайят. Аьаоьлулар. Бакы: Озан, 1997, 236 с.

27. Гурбанов Шамил. Жямаляддин Яфгани вя тцрк дцнйасы. Баки: Азярняшр, 1996, 220 с.

28. Мирящмядов Язиз. Азярбайжан мцтяфяккиринин милли интибащ арзулары (“Азярбайжан Демократик Республикасы” мягаляляр топлусунда). Баки: Азярняшр, 1992, с.19-29.

29. Мирящмядов Язиз. Ящмяд бяй Аьайев (“Фикрин карваны” китабында). Бакы: Йазычы, 1984, с.80-95.

30. Мирящмядов Язиз. Тягсирими йумаг истяйирям (мцсащибя). Ядябиййат гязети, 21 феврал 1992-жи ил, № 8 (2807); Кимя вя ня вахт верилмяси гейд едилмяйян ейни мювзулу диэяр бир мцсащибянин 9 макина сящифясиндян ибарят фяргли варианты Язиз Мирящмядовун шяхси архивиндядир.

31. Мустафайев Гядим. ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайжанда ислам идеолоэийасы вя онун тянгиди. Бакы: Маариф, 1973, 296 с.

32. Юзжан Уфук. Ащмет Аьаоьлу ве рол деьишиклиьи (Йцзйыл дюнцмцнде батыжы бир айдын). Истанбул: Донкишот йайинлари, 2002, 280 с.

33. Ресулзаде М.Е. Аьаоьлу Ащмед (Юлцмц мцнасебетиле). “Куртулуш”, Азербайжан милли куртулуш щарекетинин орэаны, Берлин, майыс 1939, с.5-6; Самет Аьаоьлу. Бабамдан щатыралар. Анкара: Зербамат матбаасы, 1940, с.180-184.

34. Сакал Фащри. Аьаоьлу Ащмед Бей. Анкара: Тцрк Тарищ Куруму Басымеви, 1999, 248 с.

35. Софийев Халяддин. Шярг-Гярб мядяниййятляри вя Ящмяд бяй Аьаоьлу. Бакы: Ожаг, 2004, 238 с.

36. Сцлейманлы Мцбариз. Ящмяд Аьаоьлу. “Азярбайжан” (Сийаси, ижтимаи вя ядяби дярэи), Исвечдя фяалиййят эюстярян Азярбайжан дярняйинин няшри, октйабр-декабр 2003, сайы 27-28, с.26-29.

37. Сцлейманлы Мцбариз. Ящмяд Аьаоьлунун “Цч мядяниййят” ясяри. Шярг фялсяфяси проблемляри (Бейнялхалг елми-нязяри ъурнал), Бакы: АМЕА-нын Фялсяфя вя Сийаси-Щцгуги Тядгигатлар Институту, № 1-2, 2004, с.57-66.

38. Сулейманлы Мубариз. Произведение Ахмеда Агаоглу «Три культуры». Проблемы Восточной философии (Международный научно-теоретический журнал), Баку: Институт Философии и Политико-Правовых исследований АНАН, № 1-2, 2004, с.62-72.

39. Сwиетожщоwски Тадеусз. Мцслцман жемааттен улусал кимлиье Рус Азербайжаны 1905-1920 (Тцркчеси: Нурай Мерт). Истанбул: Баьлам йайынлары, 1988, 295 с.

40. Талыбзадя Камал. Ящмяд Аьаоьлу вя онун “Рус ядябиййатынын цмуми сяжиййяляри” ясяри. Сечилмиш ясярляри. Ыкинжи жилд. Баки: Азярняшр, 1994, с.305- 328.

41. Цлкен Щилми Зийа. Ислам Дцшцнжяси, Тцрк Дцшцнсяси Тарищи Арашдырмаларына Эириш. Истанбул: Цлкен йайынлары, 1995, с.82-85, 89. 42. Цлкен Щилми Зийа. Тцркийеде чаьдаш дцшцнже тарищи. Ыстанбул: Цлкен йайынлары, 2001, 520 с.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70