УШАГ ОПЕРАЛАРЫНЫН ЙАРАНМАСЫНДА АЗЯРБАЙЖАН НАЬЫЛЛАРЫНЫН РОЛУ
Зцлейха БАЙРАМОВА
 

       Наьыл шифащи халг ядябиййатынын ян эениш йайылмыш нювляриндян биридыр. Чох гядим заманлардан инсанлар хошбяхт щяйат щаггында, залымлары мяьлуб етмяк уьрунда хяйалларла йашамышлар вя инсанларын хяйал вя цмидляри сещирли наьыллар дцнйасыны йаратмышдыр.

       Мцхтялиф халглар бядии йарадыжылыг мейллярини, фантазийаларыны йаратдыглары наьылларда якс етдирмишляр. Наьылларда сещирли гцввянин кюмяйи иля баш верян щадисяляр - эюйя учмаг, узаг юлкялярдян хябяр тутмаг, дцнйанын о бири башында олан инсанларла сющбят етмяк вя с. - бу эцн артыг ади щадисялярдир. Мцасир заманда телевизор, телефон, аудио-видео апаратлар, компцтер вя диэяр текники васитялярдян истифадя етмяк цчцн инсана сещирли гцввя лазым дейил. Беля чыхыр ки, наьыл юз юмрцнц артыг битирмишдир, мцасир эянжлийя бу эцн наьыл лазым дейил. Ялбяття ки, бу, беля дейилдир, бцтцн дюврлярдя наьыллар инсанларда хейирхащлыг, ядалят, фядакарлыг, мящяббят щиссляри тярбийя едир, инсаны эениш дцшцнмяйя, фядакар олмаьа, гочаг, жясарятли аддымлар атмаьа сясляйир. Бу кейфиййятляр инсанлара бцтцн тарихи дюнямлярдя лазым олмушдур -бу эцн ися даща чох эярякдир - беля олмаса иди, юз дюврляринин мцтяфяккир адамлары заман-заман наьыллара мцражият етмяздиляр.

       Мяшщур франсыз йазычысы Перро, данимаркалы Андерсен, рус шаирляри Пушкин, Некрасов, Чуковжки, Маршак, азярбайжанлылар А.Шаиг, Я.Вялийев, М.Сейидзадя вя башгалары халг наьылларынын ясасында эюзял ясярляр йаратмышлар.

       Наьыллары опера сящнясиня эятирян мусигичилярдян бирини, наьыллар ясасында 15 мющтяшям опера йаратмыш бястякары хцсуси иля гейд етмяк лазымдыр. Бу, дащи рус бястякары Н.А.Римски-Корсаковдур. О, операларыны ясасян рус халг наьылларынын сцъетляри ясасында А.С.Пушкин, Л.Мей, А.Н.Островски вя башга рус шаир вя йазычыларынын йаздыглары ясярляр цзяриндя йаратмышдыр. Бу наьыл опералар ичярисиндя “Чар Солтан”, “Гар гыз”, “Гызыл хоруз”, ”Чар эялини”, ”Садко”, “Юлмяз Кашей” опералары даща чох мяшщурдур. Бу наьыл операларын ясас идейасы – щагг, ядалят вя хейрин зцлм, хяйанят вя шяр цзяриндя галиб эялмясидир, бястякарын мягсяди ися наьыллардакы бу идейаны мусиги васитяси иля ачмаьа наил олмагдыр. Бу бахымдан, Римски-Корсаковун опералары мящарятля, йцксяк сяняткарлыгла йазылмыш ясярлярдир.

       Щягигят наминя гейд етмяк лазымдыр ки, Н.А.Римски-Корсаковдан отуз ил юнжя дцнйайа эялмиш эюркямли алман бястякары вя дириъору Рихард Вагнер опера ъанрында бюйцк реформалар етмишдир. О, мусиги, соз вя сящня щярякятляринин цзви вящдятдя инкишафына наил олмаьа чалышырды. Бястякар бцтцн операларынын либреттосуну юзц йазмышдыр вя мараглы бурасыдыр ки, о, щямин либреттолары мифолоъи сцъетляр цзяриндя гурмушдур. Вагнер мифик яфсаняляря мцражият едяряк “Тангейзер”, “Учан щолланд”, “Тристан вя Изолда” вя с. операларыны йаратмышдыр. Ялбяття айдындыр ки, милли мифолоъи яфсаняляр тамашачыйа эюстярдийи тясиря вя гавранылма хцсусиййятляриня эюря халг наьылларындан фярглянирляр.

       Азярбайжан бястякарлары да наьыл мювзусуна мцражият етмишляр. Онлар франсыз, алман, рус вя диэяр халгларын наьыллары ясасында опералар йазмышлар. Мясялян, дцнйа халгларынын “Чякмяли пишик”, “Золушка”, “Гызыл ачар” вя с. наьылларынын сцъетляри цзяриндя гурулмуш мусигили тамашалар Азярбайжан Опера вя Балет Театрынын сящнясиндя гойулмушдур. Лакин, биз бу йазымызда Азярбайжан халг наьыллары ясасында ушаглар цчцн йазылмыш ушаг опералары щаггында данышажаьыг.

       Азярбайжан шифащи халг йарадыжылыьынын чох йайылмыш нювляриндян бири олан наьыллар мцхтялиф мювзулудур. Гящряманлыьы вясф едян наьыллар, мящяббят наьылллары, мяишят мювзуларына аид наьыллар вя с. Кичик йашлы ушаглара аид олан наьыллар да вардыр ки, онлары бу эцн дя ушаглар марагла динляйирляр, дюня-дюня данышдыглары бу наьыллар онларын данышыг габилиййятини артырыр, йаддашларыны мющкямляндирир. “Жыртдан”, “Эюйчяк Фатма”, “Шянэцлцм, шцнэцлцм, мянэцлцм” беля наьыллардандыр.

       Щяр бир азярбайжанлы ушаьын чох йахшы билдийи “Жыртдан” наьылынын мювзусу шифащи халг ядябиййатындан эялмишдир. Кичик йашлы ушаглар наьылы бцтювлцкдя билмясяляр дя, Жыртдан образы иля йахындан танышдырлар. Беля ки, халг арасында нисбятян жылыз, балажабой ушаглара, бязян дя чохбилмиш ушаглара Жыртдан дейирляр. Жыртдан бу кейфиййятляри юзцндя дашыйан образдыр. О, чох аьыллыдыр, чохбилмишдир, амма балажабой, чялимсиз ушаг олдуьу цчцн тянбяллик едир, чятин ишдян гачыр. 1973-жц илдя Азярбайжан бястякары Назим Яливердибяйов “Жыртдан” ушаг операсыны йазмышдыр. Мяшщур “Жыртдан” наьылынын сцъетиня ясасян опера цчцн либреттону Р.Баьыров гялямя алмышды. О, либреттону “Бири вармыш, бири йохмуш...” наьыл башланьыжы кими йазмамышдыр. Либретто, йай тятили заманы мяктяблилярин истиращят етдикляри пионер дцшярэясиндя ушагларын ахшам тонгалынын ятрафына топлашмасы иля башлайыр. Тонгалы галамаг цчцн ушаглар чыр-чырпы йыьырлар, пионерлярдян бири чох тянбял щярякят едир. Бу заман баш дястя рящбяри Лаля ону Жыртдан адландырыр. Тянбяллик едян пионер бундан чох инжийир вя аьламаьа башлайыр. Лаля онун кюнлцнц алмаг цчцн дейир ки, Жыртдан тянбял олса да, чох аьыллыдыр, тядбирлидир, ахы, о, ушаглары залым дивин ялиндян хилас етмишдир. Лаля ушаглары тонгалын башына топлайыб, онлара “Жыртдан” наьылыны данышмаьа башлайыр.

       “Жыртдан” операсы 1978-жи илдя М.Ф.Ахундов адына Азярбайжан Дювлят Опера вя Балет театрынын сящнясиндя тамашайа гойулмушдур. Опера цч пярдядян ибарятдир. Операнын либреттосунда халг наьылындан бир чох фяргляр вардыр. Р.Баьыров либреттода Жыртданын ясл адыны Аслан гоймушдур. Аслан диви хялбирля чайдан су йыьмаьа эюндяряндя, наьылда олдуьу кими ушаглары йухудан ойадараг бирликдя гачмырлар. Жыртдан гарынын нишан вердийи аьажда олан йумуртаны горуйан иланы достлары иля бирликдя юлдцрцр, йяни инсанлары дивин зцлмцндян бирдяфялик хилас едир. Жыртдан наьылдакы кими тякжя чохбилмиш, тядбирли дейил, о щям дя гящрямандыр, ел-обаны дцшцняндир. Жыртданын достлары да садя кянд ушаглары дейил. Онлар - Щясян, Щцсейн, Зярбяли вя Мярдяли, чох гывраг, эцжлц, достлуьун гядр-гиймятини биляндирляр.

       Нянянин образы ися наьылда олдуьу кимидир, чцнки, халгын бу наьылда йаратмыш олдуьу няня образы чох типикдир. О, вар-йоху, эюзцнцн аьы-гарасы, биржя дяняси олан нявясини сонсуз мящяббятля севир. Нявясиня “Жыртдан” адыны няняси юзц верся дя, ону еля мящяббятля, еля нявазишля, язизляйя-язизляйя чаьырыр ки, щамы ону бу адла чаьырмаьа башлайыр. Ейни заманда, нянянин нявясиня бяслядийи щядсиз мящяббяти гаршылыглыдыр, Жыртдан да нянясини чох севир, она кюмяк едир. Щяр эежя нянясинин она данышдыьы наьыллара диггятля гулаг асдыьындан, нянясинин мцхтялиф шейляря мцнасибятини диггятля излядийиня эюря о, чохбилмиш оьлан олмушдур. Ялбяття ки, Жыртдан ясяр бойу бир образ кими инкишаф едир, щамынын хиласкарына чеврилир.

       Н. Яливердибяйов операнын эиришини (Модерато маржиале), пионер дцшярэясиндя ушагларын топланмасы цчцн, санки шейпурла чалынан чаьырыш мотиви иля башламышдыр. Жорни иля ифа олунан бу мотив ейни ритмдя зярб алятляри иля мцшайият олунур. Беля бир эириш Совет реъими дюврцндяки пионер дцшярэяляриндя олан ящвал-рущиййяни артыг илк нотлардан чох айдын якс етдирир. (Нцмуня 1.)

       Бястякар биринжи пярдядя, ясас образлардан бири олан нянянин Жыртдана олан бюйцк мящяббятини онун арийасынын (Анданте аморосое) мялащятли, ахыжы, лирик мусиги образы иля эюстярмишдир. Арийанын дахилиндя няня Жыртданы йалныз тярифлямир, о, “...кимдян миннят чякярдим” сюзляри иля нявясинин мянфи жящятлярини дя эизлятмир. Лакин, нянянин йеэаня йахын адамы олан нявяси Жыртдан бир гядяр тянбял олса да, чох аьыллы олмасы ону щамыйа севдирир.

       Биринжи пярдянин мяркязи нюмряси Жыртданын ариозасыдыр (Аллеэро риселуто). Цчщиссяли формада ариозанын орта щиссясиндя (Анданте) Жыртданын ата, ана мящяббятиня щясрят галдыьыны билдирся дя, онун нянясиня гаршы бюйцк щюрмят вя мящяббят бяслядийини вя бунунла да юз хошбяхтлийини ифадя едир. (Нцмуня 2.)

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70