АЗЯРБАЙЖАН ЛАДЛАРЫНЫН ДИАТОНИК ИМКАНЛАРЫНА ЯСАСЛАНАН АККОРД ДАИРЯСИ
Дилбяр ЩЦСЕЙНОВА
 

       Мцасир тялябляр бахымындан щармонийанын бир тяряфдян сярт, гяти гайдаларынын мцяййян гядяр юзцнямяхсус шякилдя «йцнэцлляшмяси», о бири тяряфдян йени нязяри консепсийаларын йаранмасы Азярбайжанда инкишаф едян бу сащяйя, цмум-щармоник тямялдян гидаланан йени нязяри гол кими йанашмасына имкан верир. Бурада ясас мягсяд, Азярбайжан бястякарлыг мяктябинин бир чох ихтираларынын дцнйа контекстиндя дярк едилмясидир. Бир чох авропа бястякарлары дцнйайа юз нязяри бахышларыны тягдим етмишляр. Бунлардан, О. Мессиан, П. Хиндемит юз йарадыжылыг ахтарышларында нязяри консепсийаларыны ясасландырмышлар. Тябиидир ки, йарадыжы тяфяккцрцн истигамяти бястякарын йазы цслубунда жилаланыр. Азярбайжанда Цзейир Щажыбяйов ясрин мягсядини мянян дярк едяряк юзцнцн йарадыжылыг ахтарышларында нязяри наилиййятлярини уьурла тяжяссцм етдиряряк щяйата кечиртди. О, Азярбайжан инжясянятинин дцнйа сявиййясиня галхмасынын эерчяк йолуну эюстяряряк, Азярбайжан мусигичиляринин милли зяминдя йетишяряк, дцнйа мигйаслы йцксяк мярщяляйя галхмасынын ян эцжлц енерэетик бцнювряни ялдя едилмясини вя азярбайжан инжясянятинин ири аддымлы инкишафынын реал йолуну эюстяриб. Дяйяр – халг инжясянятидир, беля ки, Ц. Щажыбяйов щям нязяри, щям дя тяжрцби ахтарышларында она ясасланмышдыр. Г. Гарайев, Ф. Ямиров вя сонракы Азярбайжан бястякарлары бу жцр консепсийалары ашкара чыхармырдылар. Лакин онлардан щяр бири тякраредилмяз идейаларыны мусиги сясляриндя ифадя едир вя бурада нязяри хятт о гядяр айдын юзцнц эюстярир ки, бязян щятта бир бястякарын бир сыра ясярляриня гулаг асаркян, истяр-истямяз, сюзцн ясл мянасында бир аккорд вя йахуд щямин мцяллиф цчцн сяжиййяви олан аккорд бирляшмяляри васитясиля щармоник дуйумун ачылмасы идейасы мцлащизя доьурур. Тез-тез раст эялинян аккорд бирляшмяляринин йени формайа салынмасы бир нюв йарадыжылыьын лейтщармонийасына чеврилир вя бу щармонийада бязи щалларда юзцнц эюстярян гейри-ади гцввянин сезилмясиня шяраит йарадыр. Бу гцввя бир «сяс гарышыьынын щцдудларындан» тамамиля якс образларын йарадылмасына имкан верир. Дащилик дцнйайа инжясянятин бу вя йа диэяр сащясиндя даим формасыны дяйишян заман сиррини тягдим едир.

       Азярбайжанда ХХ ясрин яввялляринин щармонийасы – мусиги мядяниййятимизин ифадяли имканларынын тяркиб щиссясиня щеч дя механики кючцрцлмяси дейил.

       ХХ яср бястякар йарадыжылыьында ориъинал техники цсулларын мейдана эялмяси иля сяжиййялянир. Щармонийа артыг бястякар цслубларынын йени идеалына чеврилмишдир. Бу дюврдя Азярбайжан бястякарлыг мяктяби юз милли ещтийатларына архаланма нцмайиш етдирмишдир. Азярбайжан бястякарлары щармоник ифадя васитяляри сащясинин милли мусиги тяфяккцрц иля нисбятиндя бир чох щямащянэлик тапмышлар. Азярбайжанда щяр бир бястякар юз йарадыжылыьы иля милли-лад щармонийасынын имканларына апаран йолу нцмайиш етдирмишдир.

       Вахтиля Цзейир Щажыбяйовун йарадыжылыьында милли «жредо» кими жямляшян ладлар нювбяти азярбайжан бястякарлыг няслинин нцмайяндяляри тяряфиндян йарадыжылыьа бир нюв мющкям инам щисси кими ифадя васитяляринин дцзэцн инкишаф етдирилмясиня тякан вермишдир.

       Цзейир Щажыбяйовун йаратдыьы ладлар бу эцня гядяр бир чох мусигишцнаслыг мясяляляринин щяллиндя актуаллыг тяшкил едир. Мусиги нязяриййясиндя ян мцряккяб сащя – лад аспектини тядгиг едян Цзейир Щажыбяйов ейни заманда бир чох мясяляляри – тоника, чохсяслилик, лад функсионаллыьы – ящатя етмиш вя бунунла щармонийанын ясас мцддяаларынын цзя чыхарылмасынын там щазырлыьыны нцмайиш етдирмишдир. «Азярбайжан щармонийасы» анлайышына йахынлашмаг вя онун новатор мащиййятини ачыгламаг – бу щяддян артыг актуал бир мясялядир. Азярбайжан бястякарлары тяряфиндян щармонийа сащясиндя ялдя олунмуш йцзиллик фярди наилиййятляр сайясиндя «Азярбайжан щармонийасы» термини дцнйа щармонийа системинин жярэясиндя чохдан бяри юз лайигли йерини тутмушдур.

       Цзейир Щажыбяйов хцсуси щармонийа нязяриййяси йаратмамышдыр, лакин онун йарадыжылыьы милли щармоник парчаларын сезилдийи щармоник системин мцяййян чярчивялярини мющкямляндирир. Дягиг лад консепсийасыны тядгиг едян Цзейир Щажыбяйов классик Гярб щармонийасы яняняляринин бурайа тятбиг едилмяси имканларыны ачды. Цзейир Щажыбяйов Азярбайжанын лад нязяриййясини йарадараг, билаваситя щармонийанын ачылмасына «тяряф» йюнялирди. Муьамын лад васитясиля дярк олунмасы, йени «тяравятли» нязяри фикрин йарадылмасы вя ясасландырылмасы, сющбят дцнйа лад системинин дцшцнжяляриня йени фясил ялавя едян вя милли интонасийаларын ясасларыны зянэинляшдирян ХХ ясрин ян мющтяшям елми – тядгигат иши – Цзейир Щажыбяйовун «Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары» тядгигатындан эедир – бурада Цзейир Щажыбяйов тяглид цчцн ядяби идеал олараг галажаг.

       И. Способинин гейд етдийи кими: «XVII ясрин илкин икидя цч щиссясиндян XIX ясрин орталарынадяк истифадя едилян аз гала бцтцн васитяляр цзя чыхарылмышдыр»1. Биз щеч дя йени ащянэ ахтарышларында дейилик.

       Гейд етмяк лазымдыр ки, Азярбайжанын лад системи диатоника вя хроматика кими эенишляндирилмиш анлайышлары гаршылыглы тязащцр формасы бахымындан ачмышдыр. Азярбайжан мусигисиндя ладын формалашмасына йанашма тярзи башгадыр. Бу хцсуси лад системи уйдурулмамышдыр, нязяри вя тяжрцби жящятдян йцксяк ящямиййятя малик олуб, мядяниййятимизин фярди инкишафы цчцн зяруридир вя Цзейир Щажыбяйов тяряфиндян тамамиля ясаслы шякилдя тядгиг едилмиш сащядир. Бу маъор вя минор системи иля мцгайисядя мцряккяб лад системи олуб, бунунла йанашы, тяжрцбянин тятбиг едилмяси цчцн дя бюйцк ящямиййят дашыйыр. Маъор, минор хроматика, алтерасийа ялдя етдикжя зянэинляшир. Азярбайжанын шифащи яняняли профессионал тяжрцбяси ясасында Цзейир Щажыбяйовун тягдим етдийи олдугжа зянэин лад системи бизим шифащи профессионалмусигимизин сохясрлик тяжрцбяси зямининдя йетишяряк, сон дяряжя ясаслы аргументляр цзя чыхармышдыр. Алтерасийа, хроматика анлайышы Азярбайжан ладларында тядрижян ялдя олунмуш анлайыш кими гябуледилмяздир. Иш беля эятирди ки, ХХ ясрин яввялляриндя биз щяр бир шейи Цзейир Щажыбяйовун «Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары» иля дярщал ялдя етдик. Тябии ки, бу елми иш халгымызын шифащи яняняли мусигисиндя баш верян узунмцддятли просеслярин хцласясини верир. Щеч ким етираз етмир ки, XXI яср бу елми ишя бир чох йени идейалар эятирмишдир, буна бахмайараг, бястякар йарадыжылыьынын мющкям профессионализминя дайаг щяр заман юзцнц эюстярир. Бу эцнядяк бястякар йарадыжылыьынын щягиги мянада «гяййуму» олан муьамлар щямишяйашар вя актуалдыр. Бястякарлыг техникасында усталыьын эцндян-эцня пцхтяляшмясиня вя мцжярряд образлара жан атылмасына бахмайараг, йенилик етмяйя имкан верян мювжуд милли тямял вардыр.

       Мювзуйа тядрижян йанашма халг мусигисиндя олан щармоник тязащцрлярин елементляр даирясини тяйин етмяйя имкан веряряк, бястякарларымыза цмумдцнйа щармонийа инжясяняти тяжрцбясиндян мянимсянилян щармонийа ганунгайдалары иля синтез йарадылмасына шяраит йарадыр.

       Бястякарлыг тяжрцбясиндя аккорд анлайышы классик щармонийанын терсийа структурунун ясасыны чохдан бяри «аддымламышдыр». Бунунла беля, там яминликля демяк олар ки, XXI яср щеч бир йени аккорд мейдана чыхармамышдыр.




1 И. Способин. «Лекции по курсу гармонии», с. 145.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Цзейир Щажыбяйов. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Бакы, «Йазычы», 1985. – 154с.

2. Исмайлов М. С. Структурные особенности ладов Азербайджанской народной музыки. (Методическая разработка). Баку. 1982. – 22с.

3. Н. Щ. Баьыров. Щармонийа дярслийи. «Маариф» няшриййаты, Бакы, 1989. XV фясил, мювзу 35. «Азярбайжан мусигисинин бязи хцсусиййятляри», с. 477-497.

4. Назирова Н. Упражнения по гармонии на фортепиано в ладах Азербайджанской народной музыки. Баку. 1994. – 69с.



Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70