МУСИГИДЯ МИЛЛИЛИК ПРОБЛЕМИНЯ ДАИР
Илщамя МЯММЯДОВА
 

       Мусигидя миллилик–тарихян дяйишян категорийа-дир, йяни бу даими дейил, инкишаф елядикжя дяйишян ялагяляр бу мярщяляляря уйьун йени тялябляр иряли сцрцр. Фолклора мцнасибят, дюврцн фолклорунун сявиййяси вя имканлары иля мцяййянляшир. Бястякар йарадыжылыьындакы йяни ифадя васитяляринин, цсцлларынын фолклорла «сынанмасы» да баш верирди.

       Гейд етдийимиз тенденсийаларын йениляшмяси ХХ ясрин мцхтялиф сяняткарлары цчцн бирляшдирмя кейфиййятиндя чыхыш едир.

       Совет мусиги естетикасында мцяййян дюврдя миллилийин догматик шярщи вар иди. Миллилийин мусиги ясяриндя айдынлыг дяряжяси, яксярян дар чярчивядя, йекрянэ вя мяналы шякилдя йозулараг ещкам характери алмышды. Айдынлыг дяряжяси- мцтляг халг мусигиси иля бирбаша ялагя кими шярщ олундуьуна эюря, бу принсипдян кянара чыхан бястякарлар формалист адландырырды.

       60-жы иллярдя «сярбястляшян» миллилик категорийасы зярури амил кими мцтляг олмур. «Авангард» ифадя васитяляри вя цслуб тямайцлляринин мейдана чыхмасы юз нювбясиндя якс тясир кими, йяни цсулларын фолклорла «сынанмасы»ны –«неофолклоризм» тямайцлц йаратды.

       Азярбайжан бястякарлыг мяктяби йарандыьы дюврдян индийя кими шифащи яняняли профессионал мусигийя, милли фолклора архаланмыш, она мцражият етмишдир. Сонрадан дащи бястякарымыз Ц. Щажыбяйов халг мусигиндян бирбаша бящрялянмя йолуна гаршы наразылыьыны билдиряряк, мусиги ясярляриндя хялгилийи Авропа мусиги техникасынын Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары иля синтездя ифадя едир, Щажыбяйов юз ахтарышларыны ики истигамятя йюнялдир: милли мусиги тяфяккцрцнцн ясасларыны ашкара чыхармаг вя юз цслубуну Авропа ясаслары иля бу зяминдя формалашдырмаг. («Короьлу»)

       Бир чох бястякарларын- Нийази, Ф.Ямиров, Ж.Жащанэиров, С.Рцстямов, Щ.Ханмяммядов, С.Ялясэяров, Ш.Ахундова вя б.-нын фярди цслубларында йенилик ахтарышлары милли цслубун Щажыбяйов модели: бюйцк бястякарын мусигисиндя вя «Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары» нязяри ишиндя композисийа ясаслары сявиййясиндя ишлянмиш милли мягам ганунауйьунлуглары фундаментиня дайагланан цслуб системи дахилиндя апарылыр. Г.Гарайев вя Ж. Щажыйевин йарадыжылыьында ися милли юзцнямяхсуслуг анлайышы даща сярбяст тярздя щялл едиляряк Азярбайжан цслубу иля эениш чешидли Авропа йазы нормаларынын узлашмасында даима йени формалар тягдим олунур.

       60 - 70 - жи иллярдя милли мусиги йарадыжылыьында фолклор гайнагларынын йени тяжяссцм методлары мейдана эялир. Совет мусигисиндя Г.Гарайевин «Йени фолклор дальасы» адландырдыьы бу цслуб тямайцлцнцн нцмайяндяляри олан бястякарлар, о жцмлядян А.Язимов вя Ж.Гулийев йарадыжылыьында фолклора сюйкянмяк, ясас тямяля чеврилир.        Бцтцн эюркямли бястякарларын бу проблемя юз мцнасибятини билдирдийи бир дюврдя, о заманын эянж бястякарлар ня йениликляр едя билярди? Ж.Гулийев юзц бу барядя беля дейир: «Халг чальы алятляринин симфоник оркестря дахил едилмяси фикри мяни щямишя жялб едирди. Азярбайжан мусигисинин дащи классики Ц.Щажыбяйовун йолу иля, йяни Авропа вя милли алятлярин йахынлашмасы йолу иля эедяряк беля бир гяти нятижяйя эялдим ки, халг чальы алятляри, щятта бцтюв груплар (мясялян, тахта няфясли алятляр групу) симфоник оркестрин бярабярщцгуглу тяркиб щиссяси ола биляр».

       Т. Гулийевин сюзляри иля десяк, «Ж. Гулийев «Зурна вя симфоник оркестр цчцн увертцрасы» иля Ц. Щажыбяйов янянялярини ляйагятля давам етдирирди». 1

        «Зурна вя симфоник оркестр цчцн увертцра»ны бядии ахтарышларын нятижяси адландырмаг олар. Чцнки щяля 1974-жц илдя Ж. Гулийев «Зурна вя симли алятляр цчцн мусиги» адлы ясяри йазыр.

       Ж.Гулийевин фолклора мцнасибятдя, ону мцасирляри арасында фяргляндирян жящят халг мусиги йарадыжылыьынын она гядяр кюлэядя галан гатларына мцражият етмясидир.

       Ж. Гулийев мусигисинин интонасийа бахымындан тяравяти, ясярляринин щямащянэлийи Г. Гарайевин мяшщур «Нефт йатагларына» бянзятдийи фолклор гатларынын сямяряли тясиридир.

       Зурна аляти, онун ифачылыг репертуары милли мядяниййятимиздя сабит семантик «образ», конкрент ящвал-рущиййя ойадыжысы кими хцсуси йер тутур. Онун чальы имканлары бурада даща эениш шякилдя нцмайиш етдирилир. Симфоник оркестр фонунда зурнанын сялянмяси йени иди. Зурна ясярдя мцасир тярздя верился дя юз илкин хцсусиййятлярини, илкин чальысыны д щифз етмишдир. Илк ханялярдян язямятля сяслянян бу мусиги гящряманлыг, горхмазлыг кими цлви щисслярин баш галдырмасына имкан йарадараг динляйижилярин тясяввцрцндя тарихи лювщяляр йарадыр. Бу да ясярин йазылма тарихчяси иля баьлыдыр. Увертцра Щ. Жавидин ейни адлы ясяри ясасында «Топал Теймур» балетиня увертцра кими нязярдя тутулмушду.

       Ясярдя яняняви увертцра семантикасы - диггяти жялб едян, эяляжяк щадисялярин гыса ижмалы вя йекунунун цмумиляшдирилмиш шякилдя якс олунмасы айдын щисс олунур. Ясярин парлаг, сирайятедижи чаьырыш рущлу интонасийа иля башланмасы истяр-истямяз «Короьлу» увертцрасыны хатырладыр. Зурнанын ифадяси мягам авазынын имитасийасы, хроматика иля баьлы шякилдя тягдим олунур. Увертцранын образ-емосионал мязмуну - халг шянликляринин, тянтяняляринин, мейдан тамашаларынын рущуну йашадыр. Ики мцщцм сурят ифадяси – гящрямани, дюйцшкян вя лирик, щязин мусиги тяжяссцмцнц тапыр, ясяр бойу конкрет образ тяяссцратлары йарадараг нювбяляшир. Соната структуру иля сцита принсипинин говушмасы да бурадан йараныр. Композисийа жящятдян соната схеми классик вариантда истифадя олунараг, халг-ъанр башланьыжынын театрал, айдын эюрцнян лювщяляр шяклиндя гавранылмасы сциталыг щиссиййатыны йарадыр. Лювщяляр санки, бир-бириня монтаъ принсипи иля бирляшмишляр.

       Ж.Гулийевин йарадыжылыьында ашыг мусигисинин ритмик-интонасийа моделинин йарадыжысы кими вя симфоник оркестринин тяркибиня мяхсус олмайан халг чальы алятляринин (саз, зурна, ней вя с.) дахил едилмяси иля юзцнямяхсус сяс тембри йарадыр ки, бу да бястякарын йарадыжылыьында оркестрляшдирмя принсипинин йени цслубларыны вя цнсцрлярини кяшф едир. Бунунла да мусигидя миллилийинин йени жыьырлары йараныр.




1 «Бакинский рабочий». 1981. 29 октября.











Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70