|
SOLFECIO FƏNNININ MÜASIR TƏDRISINƏ DAIR
Azərbaycanda mövcud olan musiqi təhsili sistemində nəzəriyyə dərsləri hələ də keçmiş sovet dövrünün ənənələri üzərində qurulmuşdur. Solfecio fənninin tədrisi bu baxımdan istisnalıq təşkil etmir. Lakin müasir dövrümüz daim tərəqqidə, inkişafdadır. Musiqinin də bu proseslərlə ayaqlaşması təbii haldır. Məhz bu tələblərə uyğun olaraq solfecio fənni də yeniləşməli, müasir musiqinin bütün ifadə vasitələrini özündə cəmləşdirməlidir.
Bizim təhsil sistemindəki solfecio fənninin başlıca məqsədi, amalı – tələbələrin musiqi duyumunun inkişafı və harmoniya fənninin praktiki məşğələlərini təşkil etməkdir. Amma bu fənnin daha vacib bir tərəfi nəzərdən qaçırılır. Bu da solfecio fənninin ifaçılıq təcrübəsinə yardım etməsi, bir növ onun hazırlıq mərhələsini təşkil etməsidir. Buna görə də müasir musiqiyə uyğun solfecio kitablarına ehtiyacımız var. Çünki əlimizdə mövcud olan 60-70-ci illərin dərslikləri bu vacib vəzifənin öhdəsindən gəlməyə imkan vermir. Mövcud şəraitdən çıxış yolu tapmaq üçün Avropa ölkələrinin musiqi sistemlərinə müraciət edib, onların qazandıqları son nailiyyətlərə əsaslanmaq, yeni təhsil sistemini yaratmaqdır. Məhz bu məqsədlə Belçikanın Brüssel Musiqi Akademiyasında təkmilləşib, Almaniya və Türkiyənin Bilkənd Universitetində geniş istifadə olunan Fransız solfecio sisteminə nəzər salaq.
«Müzikal Formasyon» adı ilə tanınan bu sistem daxilində təkcə solfecio deyil, musiqinin demək olar ki, bütün nəzəri fənnləri cəmləşdirilmişdir. Burada harmoniya, musiqi təhlili, alətşünaslıq, musiqi ədəbiyyatı və s. bu kimi fənlərin ayrı-ayrı spesifik cəhətləri özünü büruzə verir. Bununla bərabər solfecio fənnini təşkil edən bütün texniki komponentlər tək-tək incələnib, tədris olunur. Belə ki, dərs prosesi zamanı ritm, interval-intonasiya, açarlar problemlərinin hər birinə müəyyən zaman müddəti ayrılır. Bono adlanan – oxuma texnikası vasitəsilə xüsusi dəsrliklərlə aparılan çalışmalar bu problemlərin hər birinin ayrı-ayrı həllinə gətirib çıxarır.
Bono oxuma texnikası – notların səs yüksəkliyi nəzərə alınmadan metroritmik cəhətdən doğru oxunulmasına deyilir. Praktiki cəhətdən istifadə olunmasa da, nəzəri cəhətdən bu oxuma texnikası köhnə sistemdə də mövcuddur. Belə ki. Blyum-Aqacanovun «Do açarlarında solfecio» kitabında bono-tamamilə eyni məna daşıyan «solmizirovaniye» adı ilə göstərilmişdir.
Bizim sistemdə mövcud olan ritmik məşğələlər solfecio nömrələri daxilində istifadə olunan ritmik fiqurasiyalar və ritmik imlaların yazılması ilə məhdudlaşır. Fransız solfecio sistemində isə bu problemə həsr olunmuş, tək səsdən – dörd səsə kimi müxtəlif ritmik kitablar mövcuddur. Brüssel Musiqi Akademiyasında isə ritm-ayrıca bir dərs kimi keçilir və hər semestr sonu qiymətləndirilir. Tələbələr ritmik parçaları həm hazırladıqları nömrələrlə, həm də qiraətlə təqdim edirlər. Qeyd etməliyik ki, bu dərslərdə olduqca çətin ritmik fiqurasiyaları oxumaqla iş bitmir. Dinamik nüanslar, temp, metronom sürəti, artikulyasiya işarələri bir sözlə tam bir əsər kimi verilmiş ritmik nömrələrdə həm çalışmalar, həm də qiraət etmə zamanı bütün yuxarıda adlarını çəkdiyimiz komponentlərin yazıldığı kimi oxunulması tələb olunur. Bu da, qeyd etdiyimiz kimi, solfecio fənninin ifaçılıq təcrübəsi üçün hazırlıq mərhələsini təşkil etməsi prosesidir.
Açarlar probleminə Fransız, Belçika və Türkiyə musiqi sistemlərində çox böyük yer verilir. Bunun bir sıra səbəbləri var. Əvvəla ona görə ki, sistemin harmoniya bölümü tamamilə açarlar üzərində qurulmuşdur. Yəni harmoniyadakı səslərin hər biri – soprano, alt, tenor, bas – öz açarlarında yazılır. Ikinci səbəb imlaların yazılmasıdır. Bu barədə daha ətraflı söhbət açacağıq. Açarların tədrisinin daha bir səbəbi sərbəst partitura oxuma probleminin aradan qaldırılması ilə əlaqədardır. Qeyd etməliyik ki, Fransız sisteimndə partituradan çoxsəsli solfecio kimi istifadə edirlər. Bu onunla əlaqədardır ki, çoxsəslilik probleminin həlli üçün çox az kitablar mövcuddur. Buna görə də partitura oxumaqla tələbə həm musiqi ədəbiyyatı nümunələrilə yaxından tanış olur, həm də çoxsəslilik problemini kökündən həll edir.
Açarların daha bir əhəmiyyətli cəhəti nəql etmə (transpozisiya) prosesinin sadələşdirilməsidir. Belə ki, bizim sistemdə melodiya müəyyən intervallar vasitəsilə yuxarı və ya aşağı istiqamətdə nəql edilirsə, Fransız sistemində bu proses açarların köməyilə baş verir. Yəni yazılmış parçanı bir ton aşağı oxumaq üçün sadəcə kaman açarını tenor açarı ilə əvəz edirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, bizim sistemdə də açarlar probleminə yer verilir. Belə ki, görkəmli rus metodist-pedaqoqları A.Arenski, N.Laduxin, K.Albrext, A.Rubets və b. öz kitablarında bu problemi genişləndirib, təbliğ etməyə çalışıblar. Amma buna baxmayaraq bu sahənin praktiki inkişafı bizim mövcud sistemdə öz yerini layiqincə tapmamışdır. Qeyd etmək kifayətdir ki, fransız sistemində açarların tədrisi nəinki nəzəriyyə, bəstəkarlıq və dirijorluq, eləcə də, bütün bölümlərdə eyni səviyyədə keçilir.
Fransız sisteminin solfecio fənnini təşkil edən texniki komponentlərdən biri də interval-intonasiyadır. Interval-intonasiya çalışmalarının əsas məqsədi sərbəst şəkildə qiraət etməyə imkan yaratmaqdır. Bu, xüsusilə vokalçılar üçün vacibdir. Fransız sistemində bu problemin həlli üçün də ayrıca dərs vəsaitləri mövcuddur. Bu kitablar melodik xətt nəzərə alınmadan, sırf texniki interval məşğələləri üzərində qurulmuşdur. Interval və intonasiya probleminin şərhi ayrı-ayrı kitablarla təqdim olunsa da (yəni interval haqda kitablar ayrı, intonasiya kitabları ayrı) interval-intonasiya çalışmaları dərs prosesi zamanı qarşılıqlı vəhdətdə təqdim olunur.
Fransız sistemində yazılmış imlalara gəlincə isə qeyd etməliyik ki, onlar sadəcə musiqi duyumunu deyil, eləcə də tembr-intonasiya, ritm, harmonik duyumu və s. musiqi ünsürlərinin inkişafı üçün nəzərdə tutulmuşdur. Imlalar bizim alışdığımız texniki məşğələlər çərçivəsindən xeyli kənara çıxaraq, harmoniya, təhlil, alətşünaslıq, solfecio kimi fənnlərin ayrı-ayrı fraqmentlərini özündə cəmləşdirir. Imlanı yazmaqdan əvvəl onun intonasiya dilinə yaxın olan motivlərin oxunması, ritm ilə əlaqəli kiçik fraqmentlərin, qruplaşmaların yazılması, imlanın harmonik təhlili, forma təhlili (qeyd etməliyik ki, müxtəlif çətinliklərdə olan 1-4 səsli imlalar 12-16 xanə həcmindədir) və s. bu kimi çalışmalar söylədiklərimizə sübut ola bilər. Qeyd etməliyik ki, bu çalışmalar müəllimin improvizə etmə bacarığı ilə bağlı olub, tələbələrlə ünsiyyəti əsasında baş verir.
Fransız sisteimində mövcud olan imlaların daha bir özünəməxsusluğu onların açarlarda yazılmasıdır. Çünki bu imlaların ifası sadəcə fortepiano alətilə məhdudlaşmır. Müxtəlif simli və nəfəs alətlərində imlaların ifası zamanı, onların məhz bu alətlərə məxsus açarlarda yazılması tələb olunur.
Solfecio dərsinin özəyini təşkil edən musiqi nömrələrinə gəlincə isə qeyd etməliyik ki, xarakter və janr etibarilə klassik musiqidən tutmuş, müasir musiqiyə, hətta caza kimi geniş diapazonu əhatə edən bu parçalar solfecio nömrələrindən daha çox vokal romanslara bənzəyir. Bu, ən əvvəl nömrələrin fortepiano müşayiəti altında ifa olunması ilə izah olunur. Bu müşayiəti ifa etmək yüksək pianoçuluq məharəti tələb edir.
Paris Konservatoriyasında solfecio müəllimləri nəinki yaxşı pianoçu, eləcə də gözəl improvizator və konsertmeysterdirlər. Qeyd etməliyik ki, solfecio parçalarının fortepiano müşayiəti melodiyanın təkrarını təşkil etmir. Həmin parçalar musiqi duyumunu inkişaf etdirərək, ifaçıya sadəcə olaraq lad-intonasiya baxımından kömək edir.
Şübhəsiz Fransız sistemi ilk baxımdan, xüsusilə də, Azərbaycan musiqiçiləri üçün olduqca mürəkkəb görünür. Əlbəttə bu sistemi olduğu kimi Azərbaycan musiqi təhsilinə tətbiq etmək mümkün də deyil. Əvvəla ona görə ki, bu xüsusi hazırlıq tələb edir və bu hazırlıq musiqi təhsilinin ibtidai pilləsindən başlamalıdır. Lakin Fransız solfecio sisteminin faydalı cəhətləri özünü aydın surətdə büruzə verir. Məhz buna görə də, zənnimizcə, bir tərəfdən Fransız sisteminin bir sıra xüsusiyyətlərini, imkan daxilində, ali məktəb tədrisinə daxil etmək, digər tərəfdən isə ibtidai musiqi təhsili sistemimizi Fransız «Müzikal Formasion» üzərində qurmaq məqsədəuyğun olardı. Bunun üçün isə solfecio fənni üzrə mövcud tədris proqramı üzərində əsaslı dəyişikliklər aparmaq lazımdır.
Aynur SULTANOVA
AZƏRBAYCAN DILI DƏRSLƏRINDƏ XALQ MAHNILARINDAN ISTIFADƏ
Ana dilinin bütün fənlərlə geniş əlaqə imkanları vardır. Orta və ali məktəblərdə tədris olunan fənlərin hamısı öz «qidasını», «xammalını» əsasən ana dilindən alır. Ona görə də ana dili dərslərində də həmin fənlərdən istifadə etmək təcrübədə özünü doğrultmuşdur.
Azərbaycan dili dərslərində xalq mahnılarından, xalq musiqimizdən istifadə və onun əhəmiyyəti haqqında bəzi fikirlərimi sizinlə bölüşmək istəyirəm. Mən ana dilini bütün fənlərin ilk ruşeymi, digər dilləri öyrənməyin kökü və mənbəyi sayıram. Ona görə də, ayrı-ayrı elm sahələri nə qədər inkişaf edib göylərə yüksəlsə də, onların hamısının kökü ana dili adlı şəffaf dəryanın suyu ilə qidalanır.
Ana dilinin şirinlik və həzinliyini, gözəllik və zənginliyini özündə yaşadan incilərimizdən biri də xalq mahnılarıdır.
Sözlərinin şirinliyi, saflığı, təbiiliyi ilə ürək oxşayan xalq mahnıları həzinliyi, həlimliyi ilə insanı ovsunlayır. Ana dilimizin saf mayasından yoğrulmuş gözəlliyi ilə insanı heyran edir.
Bu heyranedici mətnlərin sözlərindən və musiqisindən Azərbaycan dili dərslərində geniş şəkildə istifadə etmək imkanları çoxdur. Məsələn, fonetikanın tədrisində səslərin əmələ gəlməsi, onların formalaşmasında danışıq üzvlərinin rolu, səslərin uzun və qısa tələffüzü, vurğu, səsin ahəngi, tonu, danışıq səslərinin digər səslərlə oxşar və fərqli əlamətləri öyrədilərkən xalq mahnılarından geniş istifadə etmək imkanları vardır. Belə ki, fonetika üzrə biliklərin möhkəmləndirilməsi zamanı üzərində iş aparılacaq xalq mahnılarından biri ustad müğənninin ifasında səsləndirilir.
Şagirdlərə əvvəlcədən kollektiv və ya fərdi tapşırıqlar verilir. Məsələn, səslənəcək xalq mahnısında saitləri uzun tələffüz ediləcək sözləri yazın, nəqəratda hər misrada neçə heca olduğunu müəyyənləşdirin, tələffüzü yazılışından fərqlənən sözləri qeyd edin, qoşadodaq samitlərin işləndiyi sözlərdən bir neçəsini yazın və s. Bu tipli çalışmalar öyrənilmiş dil hadisələrini nəzəri baxımdan möhkəmləndirməklə bərabər, onun təcrübədə tətbiqinə xidmət edir, öyrənciləri düşündürür, diqqətli, həssas olmağa, dil qayda-qanunlarını xalq mahnılarımızın üzərində canlı müşahidələr aparmaqla öyrənməyə alışdırır. Bu cür iş növü şagird və tələbələrə təkcə dil hadisələrini öyrətmək baxımından deyil, milli köklərimizə, mədəniyyətimizə, mənəviyyatımıza, xalqımıza, vətənimizə məhəbbət hissləri aşılamaq yönümündən də olduqca faydalıdır.
Azərbaycan dili dərslərində xalq mahnılarından istifadənin bəzi imkan və yollarına diqqət yetirək. Dil dərslərində ilk növbədə xalq mahnılarımızın adını öyrətmək məqsədilə nümunə üçün verilmiş aşağıdakı tipli çalışmalardan başlamaq faydalıdır.
Çalışma 1. Verilmiş Azərbaycan xalq mahnılarının adlarını əlifba sırası ilə yazın.
«Tello», «Qoy gülüm gəlsin», «Evləri var xana-xana», «Nəbi», «Qalalı», «Anacan», «Üç telli durna», «Qara tellər», «Qubanın ağ alması», «Ay Laçın», «Gör nə məlahətlisən», «Ay qız, kimin qızısan?», «Pəri», «Küçələrə su səpmişəm», «Noleydi», «Qara gilə», «Ağ üzündə xalın», «Qara qaşın vəsməsi», «Gülə-gülə», «Sudan gələn sürməli qız», «Bağçada güllər», «Almanı atdım xarala», «Şuşanın dağları», «Ay bülbüllər», «Uca dağlar başında», «Ay bəri bax».
Çalışma 2. Kar samitlərlə başlayan Azərbaycan xalq mahnılarının adları qarşısında cingiltili samitlərlə başlayan xalq mahnılarının adlarını yazın.
«Pəri» -
«Küçələrə su səpmişəm» -
«Çal-oyna» -
«Tello» -
Çalışma 3. Sait səslərlə başlayan aşağıdakı xalq mahnılarının bütün saitlərini şifahi (yazılı) şəkildə fonetik təhlil edin.
«Evləri var xana-xana», «Üç telli durna», «Əmim oğlu», «O xal nə xaldır», «Şuşanın dağları».
Çalışma 4. «Qara gilə» xalq mahnısının aşağıdakı bəndlərinin sözlərini nitq hissələrinə görə qruplaşdırıb yazın.
Gəlmişəm otağına oyadam səni,
Qara gilə, oyadam səni.
Nə gözəl xəlq eləyib yaradan səni,
Qara gilə, yaradan səni.
Götürüb, mən qaçaram aradan səni,
Qara gilə, aradan səni.
Nəqarət:
Qızıl gül əsdi,
Səbrimi kəsdi.
Sil gözün yaşın,
Qara gilə,
Ağlama bəsdi.
Çalışma 5. «Apardı sellər Saranı» Azərbaycan xalq mahnısından seçilmiş aşağıdakı misralarda felləri indiki zamanda işlətməklə cümlələri köçürün.
(Mətndəki sözləri quruluşuna görə fərqləndirib ayrı-ayrı sıralarda yazın, tələffüzü yazılışında fərqlənən sözləri göstərin).
Arpa çayı aşdı-daşdı,
Sel Saranı aldı qaçdı,
Ala gözlü, qələm qaşlı,
Apardı sellər Saranı.
Bir ala gözlü balanı.
Gedin deyin Xançobana
Gəlməsin bu il Muğana,
Muğan batdı nahaq qana.
Bu zaman əvəzliklərin mənaca növləri sadalanır, onlara aid nümunələr göstərilir, hal şəkilçisi qəbul etmiş əvəzliklərin çıxışlıq haldakı (mənnən, özünnən, bunnan, sənnən və s.) tələffüzü ilə orfoqrafiyası qarşılaşdırılır.
Müəyyən nümunələr üzərində öyrənilən nəzəri materiallar praktik işlə yoxlanılır. Bu məqsədlə öyrəncilərə bildirilir ki, əvəzliyin mənaca növlərini necə mənimsədiyinizi xalq mahnılarından birinin – «Ay bəri bax»ın səsləndirilməsi ilə yoxlayacağıq. Onlar əvvəlcə bunun necə aparılacağı ilə maraqlanırlar və müəllimin təklifinə müxtəlif münasibətlər bildirilir. Lakin müəllim nəzərdə tutduğu praktik işin nə məqsədlə yerinə yetirilməsi üçün şagirdlərə (tələbələrə) əvvəlcədən belə bir tapşırıq verir. Dinləyəcəyiniz xalq mahnısına diqqətlə qulaq asıb, onun mətnindəki əvəzlikləri seçib dəftərlərinizdə qeyd edin. Bu da bildirilir ki, hər kəs mahnının sözlərindəki əvəzlikləri elə yazsın ki, bir-birindən köçürmə halları müşahidə edilməsin. Axırda kimin daha çox və düzgün yazdığının yoxlanacağı qeyd edilir. Şagirdlərin bir-birindən köçürməsinin qarşısını almaq üçün sıralardan birincisinə isimləri, ikincisinə sifətləri, üçüncüsünə əvəzlikləri, dördüncüsünə isə felləri müəyyənləşdirib yazm
ağı da tapşırmaq olar.
Öyrəncilər valçaldıran, maqnitafon, videokaset və ya kompüterlə səsləndirilən xalq mahnısına diqqətlə qulaq asırlar. Mahnı səsləndikcə hərə ona verilən tapşırığa uyğun iş aparır. Sonra yerinə yetirilmiş tapşırığın düzgünlüyünü müxtəlif yollarla: müəllim tərəfindən, şagirdlərin bir-birinin səhvlərini tapması, müəllimin nəzarəti ilə uşaqların özlərinin yoxlaması, müəllimin dəftərləri yığıb evdə nəzərdən keçirməsi və s. yollarla yoxlanılıb təhlil edilir.
Məsələn, «Ay bəri bax» xalq mahnısını dinləyən öyrəncilər müəyyənləşdirirlər ki, mətndəki bəri, səni, məni, hər, özgəyə sözləri əvəzlik; pəncərə, daş, mil, gül, oğlan, yol, qız, dil sözləri isim; gəlir, bax, versələr, açılıb, yoldan eylər, bağlama, gedirəm, ağlama, bel bağlama sözləri isə feldir.
Müəyyənləşdirilmiş sözlər üzərində həm şifahi, həm də yazılı şəkildə məqsəddən asılı olaraq müxtəlif işlər aparılması faydalıdır. Xalq mahnılarından hər bir dərsdə müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilməsi mümkündür.
Məsələn, durğu işarələri ilə bağlı öyrənilmişlərin yoxlanması və möhkəmləndirilməsi məqsədilə bir nümunəyə də diqqət yetirək. «Şuşanın dağları» mahnısını diqqətlə dinləyib nəqarət və bəndlərdən birini dəftərlərinizə yazmağa çalışın, lazım olan yerlərdə müvafiq durğu işərələrini qoyun.
Ay qız, bu nə qaş-göz, bu nə tel?
Ölərəm dərdindən onu bil,
Danışmasan da, bala, barı gül.
Şuşanın hər yanda vardır sorağı,
Tərifə layiqdir «Isa bulağı»,
Dağları, bağları, qızlar oylağı.
Buraxılmış durğu işarələrinin işləndiyi məqamlar göstərilməklə bərabər, onların işlənmə səbəbləri də soruşulur, elmi şəkildə şərh edilir. Öyrəncilərdən aşağıdakı suallara cavab almaq, onları düşündürmək üçün müsahibələr də təşkil edilir:
1. «Şuşanın dağları» mahnısının musiqisini yadda saxlaya bildinizmi?
2. Bu mahnı oxunanda hansı hissləri keçirirsiniz?
3. Mahnının birinci bəndində (öyrədilən dil hadisəsinə uyğun olaraq) sifətləri və onların aid olduğu sözləri (qırmızı qoftalı, yaşıl tumanlı) göstərə bilərsinizmi?
4. Şuşa ilə bağlı hansı xüsusi isimləri sadalaya bilərsiniz?
5. Əsirlikdə olan doğma torpaqlarımızı, anamız Şuşanı nigarançılıqdan qurtarmaq üçün biz nə edə bilərik?
Mahnının sözləri üzərində, dərsin məqsədindən asılı olaraq, kök və şəkilçiləri ayırmaq, linqvistik təhlillər aparmaq və s. müxtəlif iş üsulları ev tapşırığı kimi verilə bilər.
Azərbaycan dili dərslərində xalq mahnılarından istifadənin əhəmiyyəti əvəzsizdir. Bu əhəmiyyəti və bəzi təklifləri tezis şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar:
a) şagirdlər və ya tələbələr dil hadisələrini xalq ədəbiyyatı nümunələri üzərində müşahidə edirlər;
b) xalq mahnılarımızı dinləyir, onların mətni, musiqisi və ifaçısı ilə yaxından tanış olurlar;
c) Cabbar Qaryağdıoğlu, Bülbül, Seyid Şuşinski, Rəşid Behbudov, Hacıbaba Hüseynov, Qədir Rüstəmov, Alim Qasımov və başqa bu kimi ölməz sənətkarların, əvəzsiz, sirli-sehrli səsləri ilə «qidalanırlar»;
ç) yabançı musiqilər və son dövrdə yaranmış bir qisim sönük, zəif, məntiqsiz və mənasız «mahnılarla» dərin mənalı, milli xalq mahnılarımızı müqayisə edib müəyyən nəticə çıxarmağı bacarırlar;
d) ana dilimizə, ana dilli xalq mahnılarımıza, mədəniyyətimizə, milli musiqi folklorumuza, vətənimizə böyük məhəbbət hissi aşılanır;
e) mənəvi sərvətlərimiz unudulmaqdan, başqalarının mənimsənilməsindən xilas edilir;
ə) xalq mahnılarımız, milli musiqimiz, mədəniyyətimiz, dilimiz qorunur, yadda qalır, gələcək nəsillərə çatdırılır;
f) ana dilimizin şəffaflığının təmsilçisi olan xalq mahnılarımız nəzarətsiz, unudulmuş qalmır, bayağılaşdırılmış, bəsitləşdirilmiş mətn variantından uzaq olur;
g) gənc nəsil milli,, bəşəri mədəniyyətini tanıyıb, onun qoruyucusu, təəssübkeşçisi və müdafiəçisi ruhunda böyüyüb tərbiyə olunur;
ğ) yeni hazırlanacaq dərsliklərdə xalq mahnıları mətnlərindən istifadə ilə bağlı çalışmaların verilməsi də faydalı olar;
h) tədrisdə xalq mahnılarından istifadə ana dilimizi öz kökləri, qaynaqları ilə bağlı şəkildə öyrənməyə xidmət edir.
Qrammatik iş aparılması məqsədilə dərsdə öyrəncilər mahnıları özləri də oxuya bilərlər. Bu dərsin maraqlılığını və canlı olmasını daha da artırar.
Elbəyi MAQSUDOV
|