АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН МАЩНЫ ВЯ РОМАНСЛАРЫНДА ТЯСНИФ ЪАНРЫНЫН ЯЛАМЯТЛЯРИ
Севда ЖЯФЯРОВА
 

       Азярбайжан бястякарларынын вокал мусигиси дярин кюклярля милли мусиги мянбяляри, хцсусиля дя муьамларла баьлыдыр. Бястякарларын вокал ясярляриндя муьамдан истифадя йоллары мцхтялифдир вя бу да мусиги дилиня хас олан бир сыра жящятляри цзя чыхарыр.

        Азярбайжан бястякарларынын мащны вя ромасларыны нязярдян кечиряркян, гейд етмялийик ки, бястякарлар чох заман муьамдан ситат шяклиндя истифадя етмяйяряк, анжаг мцяййян ладын сяс сырасы ясасында йаратдыьы мелодийаларда онун интонасийа хырдалыгларыны эюстярмяйя чалышырлар. Бястякарларын йаратдыьы мащныларда Авропа-классик мусиги янянялярини милли мусигинин ганунауйьунлуьунлуглары вя ифадя васитяляри ясасында говушдурмаьа наил олдугларыны гейд етмялийик.

        Бястякарларын юзцняхас цслуб хцсусиййятляри чярчивясиндя мащныларын мелодик-интонасийа гурулушу муьамвари импровизянин эениш истифадясини тясдиг едир. Импровизянин йаратдыьы “эязишмя” имканы мелодийанын интонасийа гурулушуна сярбястлик эятирир. Муьамвари цслуба ясасланан мащны мелодийаларынын гурулушу лад ясасы иля сых ялагядардыр. Ъанр хцсусиййятляриня эюря бу кими мащнылар халг мащныларындан сечилир вя тясниф ъанрынын хцсусиййятлярини юзцндя якс етдирир. Бу гябилдян олан бир сыра мащны вя романслары гейд едя билярик.

        Бястякар мащнылары иля тяснифлярин мцгайисяли жящятляриня диггят йетиряк. Щям тяснифлярдя вя халг мащныларында, щям дя бястякар мащныларында раст эялинян жящятлярдян бири поетик мятнин характерик хцсусиййятляридир. Лакин бястякар мащнылары ясасян мцяллиф мятниня - классик вя мцасир шаирлярин йаратдыглары шеирляря ясасланыр. Образлы-мязмун бахымындан рянэарянэлик тяшкил едян шеир мятнляри юзцнямяхсус гурулуш хцсусиййятляри иля фяргляняряк, щежа вязниндя вя йа сярбяст вязндя йазылыр. Онларын арасында халг шеир формаларында йазылмыш нцмуняляря дя чох раст эялинир.

        Тяснифлярин поетик мятниндя бир чох нидалар верилир, ки, бунлар щям лирик халг мащнылары вя тяснифляр цчцн сяжиййядир. Мясялян, “йар”, “ай”, “щей”, “эцлцм”, вя с. бу кими нягяратвари сюзляр ишлядилир. Мусиги гурулушунда вя инкишафында бу сюзлярин бюйк ящямиййяти вардыр. Беля ки, бир сыра нцмунялярдя орта щиссядя вя йахуд сонундакы каденсийалар да бу сюзлярля охунур. Бязян ися сятирдяки сюзлярин тякрарланмасы заманы онлара нягяратвари сюзляр ялавя олунур ки, бу да йени сятрин ямяля эялмясиня сябяб олур. Бястякар мащныларында ялавя сюзлярин чох ишлядилмяси онларын формасынын дахили эенишлянмясиня сябяб олур. Ейни заманда, бу жящят мащнылара импровизасийа характери ашылайыр.

        Тяснифлярин формасы поетик мятнин гурулушу иля чох баьлыдыр. Бястякар мащныларында мусиги формасынын тяшкили тематик рцшеймин инкишаф принсипиндян асылы олур. Халг мащныларынын тематик рцшейми ики, цч, дюрд ханялик мусиги ифадяляриндян ибарятдир. Бу мусиги ифадяляри мцхтялиф йолларла инкишаф етдириляряк, мащнынын формасыны ямяля эятирир. Бястякар мащныларында мусиги ифадяляринин ади тякрарланмасы, ритмик вя йа мелодик вариасийа олунмасы, секвенсийа цсулундан истифадя едилмяси характерик инкишаф цсуллары кими гейд олунмалыдыр.

        Тяснифлярин форма гурулушунда лад ясасынын бюйцк ящямиййяти юзцнц айдын бцрузя верир. Бястякар мащныларын щиссяляри, мусиги жцмляляри ладын мцяййян истинад пилляляриня ясасланыр вя щямин пилляляр ятрафында эязишмякля ямяля эялир. Онларын гаршылыглы мцнасибяти мащнынын формасыны мцяййянляшдирир. Бу бахымдан бястякар мащныларынын тящлилиндя лад ясасынын мащнынын щям гурулушу, щям дя емосионал мязмуну иля гаршылыглы ялагяси юзцнц бцрузя верир.

        Тяснифляр метро-ритмик хцсусиййятляриня эюря чох зянэин вя ориъиналдыр. Тяснифлярдя 6/8, 3/4, 3/8, 2/4 кими метрик вязнляря тясадцф олунур. Хцсусиля 6/8 юлчцсцнцн даща чох истифадя олундуьуну эюрцрцк. Бу вязня ясасланан мащнылар да юзцндя щям садя груплашмалары, щям дя мцхтялиф ритмик груплары бирляшдирир ки, бу да ритмик рянэарянэлийя эятириб чыхарыр.

        Бястякар мащныларында даща бир жящят ики вя цч щиссяли вязнлярин ардыжыллашмасындан ибарятдир. Бу да тяснифляр цчцн сяжиййявидир. Ейни заманда, бу, халг поезийасындан эялян бир хцсусиййятдир. Беля ки, шеир дахилиндя метрик вязнин дяйишмяси мусигидя дя ики вя цч щиссяли вязнлярин ардыжыллашмасыны шяртляндирир.

        Азярбайжан бястякарларынын вокал йарадыжылыьында гязялляр вя фялсяфи рущлу шеирляр ясасында йазылмыш, мцряккяб формалы, эениш инкишафлы мелодик гурулушлу романслара раст эялирик. Бу кими ясярлярдя муьамвари цслуб хцсусиййятляри юзцнц айдын сурятдя эюстярир.

        Ейни заманда, Азярбайжан бястякарларынын вокал йарадыжылыьында гязял-романс ъанрында йазылмыш ясярляр мцщцм йер тутур. Бунлардан бязиляри юз гурулушуна эюря яняняви романслара йахындыр.

        Цзейир Щажыбяйлинин Низаминин сюзляриня йаздыьы “Сянсиз” вя “Севэили жанан” гязял-романслары иля бу ъанрын ясасы гойулмушдур вя онлар бу сащядя ян эюзял нцмуняляр кими диггятялайигдир. Бястякар бу ясярлярдя йцксяк сяняткарлыгла шеириййяти мусиги дилиня чевирмиш, гязяли декламасийа - кантилена типли мелодийада тяжяссцм етдирмишдир.

        Романс-гязяллярдя ясас жящят яруз вязниня хас олан бящрлярин сахланылмасыдыр. Бу бахымдан “Сянсиз” романс-гязялинин метроритминин рямял бящриня (фя’илАтцн фя’илАтцн фя’илАтцн фя’илцн) ясасланмасыны гейд етмялийик. “Севэили жанан”ын ритмик шякли ися щязяж бящриня (мяф’Улц мяфА’Илц мяфА’Илц фя’Улцн) уйьундур. Гязялин щяр мисрасы бир мусиги жцмлясиня охунур вя щяр дяфя йени вариантлы мусиги мятни ясасында тякрарланыр. Бу жцр гурулуш мусиги формасынын йаранмасында мцщцм ящямиййятя маликдир. Бястякар романс ъанры цчцн сяжиййяви олан цчщиссяли форманы муьамын инкишаф принсипляри иля узлашдырмышдыр.

        Беляликля, Ц.Щажыбяйли Низаминин гязялляриндян там шякилдя дейил, ясярин емосионал мязмунуна уйьун олараг истифадя етмишдир. Бястякар вокал миниатцрляриндя гязялин мятнинин мусиги иля дярин вящдятиня наил олмуш, ейни заманда, муьам ифачылыьындан эялян мусиги дилинин хцсусиййятлярини романс ъанрынын гурулушу иля говушдурмушдур. Низаминин гязялляринин сямимилийини мусиги дили иля ифадя етмишдир.

        Романсларын гурулуш хцсусиййятляри лад-мягам ясасы иля баьлы олуб, ладларда гурулан мелодийалар цчцн ян сяжиййяви жящятляри юзцндя якс етдирир. Бу да мащны-романсларын мелодик вя гурулуш хцсусиййятляринин тяснифляря уйьунлуьунда юзцнц габарыг эюстярир.

        Бястякарларын мащны йарадыжылыьында мащнывари вя муьамвари цслублар йанашы сурятдя юзцнц эюстярир. Бунлар айры-айрылыгда дейил, мящз мащнынын мелодик, мягам-интонасийа, метро-ритмик, форма гурулушу, мусиги иля сюзцн гаршылыглы тясири вя мусиги материалынын инкишафы хцсусиййятляринин вящдятиндян ямяля эялир. Бу да бястякар йарадыжылыьлында муьам цслубунда мелодика йаратмаг вя онун инкишаф принсиплярини шяртляндирмишдир. Бир чох мащныларын тимсалында буну эюрцрцк. Муьамвари инкишаф хцсусиййятляри эениш няфясли мелодийаларда юзцнц эюстярир.

        Бястякарларын мащны вя романсларында бястякар мусигисинин олдугжа мараглы интонасийа хцсусиййятляри юзцнц эюстярир. Онларын интонасийа гурулуш принсипляриндя милли хцсусиййятляр билаваситя халг мусигисиндян вя муьамдан эялян интонасийалар апарыжы рол ойнайыр.

        Гязял-романс ъанрында йазылмыш ясярляря ифадяли речитатив, фразаларын тез-тез тякрары хасдыр. Онларын мелодийасы сяслярин тякрарланмасы вя арамлы щярякяти нятижясиндя инкишаф едир. Бястякарларын бу кими цсуллардан истифадя етмяси, гязялин мязмунунун динляйижийя арамла, ардыжыл сурятдя чатдырмасы иля баьлыдыр. Гязял-романсларын мязмунунда щижран, айрылыг ящвал-рущиййяси даща габарыг шякилдя тяжяссцм едир. Бу да мятнин ясас мяьзини тяшкил едир.

        Тяснифлярдя юзцнц эюстярян мелодик инкишаф цсулунда щяр мусиги жцмляси юзцндян яввялки мусиги жцмлясиня нисбятян йухары реэистрдя олур. Йухарыйа ардыжыл щярякят ону йцксяк зирвяйя - кулминасийайа эятириб чыхарыр. Тяснифляр цчцн сяжиййяви олан мелодийанын беля бир инкишаф принсипи гязял-романсларда юзцнц эюстярир.

        Тяснифлярдя адятян бир ритмик формул сона гядяр олдуьу кими тякрарланыр, бязян вариантлы шякилдя верилир. Чох заман ритмляр гязял бящринин ритминя уйьунлашдырылыр. Бунунла да бящрин ритми иля мусиги ритми вящдят ямяля эятирир.

        Беляликля, Азярбайжан бястякарларынын вокал йарадыжылыьында гязял-романс ъанрынын хцсуси йер тутмасы, онларын мусиги дилинин сяжиййяви хцсусиййятляринин йаранмасына тякан вермишдир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Зющрабов Р.Ф. Муьам. Б.: Азярняшр, 1991. 219 с.

2. Гянийева А.А. Азярбайжан бястякарларынын йарадыжылыьында гязял-романслар (ъанр, лад-интонасийа вя ритмика). Сянятшцн. цзря фялс. д-ру ... дис-нын Авторефераты. Бакы, 2011. 22с.











Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70