АЗЯРБАЙЖАН ЛАД СИСТЕМИНИН ХАРАКТЕРИК ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Дилбяр МЯММЯДОВА
 

       Лад - Азярбайжан мусиги нязяриййяси сащясиндя ян эениш тядгиг едилмиш суаллардан биридир. Щямчинин бу, милли “ешитмя” 1дя (Б.Асафйевин термини) иряли сцрцлмцш вя дярин тядгиг едилмиш илк суаллардан биридир. Ц.Щажыбяйли милли лад нязяриййясинин банисидир. Азярбайжанын бир чох мусигишцнаслары милли лад системинин юйрянилмясиня юз тющфясини вермишдир. Юз щяйатыны билаваситя мусиги нязяриййяси сащясиндя Ц.Щажыбяйли идейаларынын инкишафына вя дяринляшмясиня щяср етмиш М.С.Исмайыловун тядгигатлары гиймятли вя мящсулдардыр.

        “Мусигинин елементар нязяриййяси” дярслийи чярчивясиндя лад бир сыра тязащцрляр васитяси иля юйрянилир вя дярк едилир. Бу, сясляр, интерваллар (диатоник пиллялярдя, цчтонлар, характерик интерваллар вя саир) вя аккордлардыр (интервал гурулушуна эюря фярглянян цчсяслиляр, септаккордлар, нонаккордлар вя онларын дюнмяляри). Азярбайжан мусигисиндя ладын юз гурулушу тетрахордлар, интервалларын консеквентлийи вя каденсийаларын ясасында ачылан нязяри изащ етмянин сечилмиш предметидир.

        Шяргин вя Гярбин мусигисиндяки ладлар - бу бир йцзиллик тарих дейил. Щяр бири юз дягиг ясасландырмайа, ифадя нормаларына маликдир, щансылары ки, мцгайися едяряк охшар вя фярглилик шякили кими айдын тясяввцр етмяк олар. Жядвял шяклиндя цч лад системинин характерик хцсусиййятлярини гейд едяк: диатоник ладлар, маъор вя минор вя Азярбайжан мусиги ладлары.

       

       Жядвялдя ладлар нювбяти ардыжыллыгда мцгайися едилмишдир: онларын фяргляри, йаранмасы, тяйини, структурун хцсусиййятляри, апарыжы тонун характеристикасы, системин тясвири, ладларда тонлар щаггында мялуматлар, диапазон, тякамцл вя йени формаларын йаранмасы.

        Бизим муьамларымыза гулаг асараг вя онларда да симфонийаларда, консертлярдя, операларда вя бястякар йарадыжылыьынын башга ъанрларында мювжуд олан маъор вя минор кими лады дярк едяряк, Азярбайжан мусигисинин лад сярвятинин бцтцн мцряккяб “интизамыны” мянимсямяк олар.

        Муьамларын айры-айры бюлмяляринин сяслянмясиндя интонасийа щцжейряляринин охшарлыьы мясяляси олдугжа мцряккябдир. Юз ясас чохлуьунда, милли импровизасийанын мелодик дювриййяляри инкишафын охшар елементляринин зянэинлийиня маликдир. Яэяр бизим ладларын гурулушунда ян кичик ващидляр васитяси иля - тетрахордлар, интерваллар, артырылмыш секундалар - бу щадисянин мцзакирясиня мцражият етсяк хцсуси щалда интонасийа щцжейряляринин охшарлыьынын изащында ясас анлары мцяййян етмяк олар.

        Мясялян, йарымтон, тон, йарымтон тетрахорду шцштяр, сеэащда (алтерасийа нятижясиндя, забул ладынын ясас характеристикасында раст эялинир. Щямин тетрахорд шащназ ладында раст эялинир, бир щалда ки, до-ре-ми-фа-сол-лйа бемол-си-до сяс сырасы заманы дюрд алт сяс тоника ролунда чыхыш едя биляр. Беляликля, ми сясиндян лйа бемола гядяр шцштярин ясасына дахил олан яскилдилмиш тетрахорд сяслянир. Вя йа йарымтон, бир тон йарым, йарымтон тетрахорду - чащарэащ ладынын ясас характеристикасында, икинжи нюв чащарэащда, кюмякчи сарянж ладында раст эялинир.

        Интерваллардан щяр лад щадисяси кими артырылмыш секунда интонасийасы бюйцк диггят жялб едир. О милли лад системиндя диатоник вя хроматик изащлара маликдир.

       

       Бу онун изащларындан бири ки, муьам дястэащларарында ейни бюлмя, шюбя, эцшя вя саиряйя раст эялинир. Она к.2 вя б.2 иля йанашы Азярбайжан мусигисинин мелодик “рясмини” йарыб кечян ясас елемент кими бахмаг олар.

        Ц.Щажыбяйлинин “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” тядгигатынын илк сящифяляриндя 11 нцмуня диггяти жялб едир. Бу нцмуняляр ясасында мцяллиф диггяти каденсийа дюнмяляриня йюнялдир. Бу нцмуняляря сюйкяняряк ладлар арасында интонасийа гощумлуьунун тяйининдя дя онларын бюйцк дяйярини вурьулайаг. Бцтцн нцмунялярдя башланьыж фраза цмумидир. Нцмуняляр каденсийаларла фярглянир. Мцяллиф онлара нювбяти тапшырыьы йазыр: “Эятирилян нцмунялярин лад ясасыны мцяййян етмяк тяляб олунур”4. Архасыйжа верилян тапшырыьа щяр нцмунянин лады эюстярилян сяжиййяви изащ эятирир.

        Бцтцн нцмуняляр бешханялидир вя цч фразадан ибарятдир: цмуми илк фраза, инкишаф вя каденсийалар. Биринжи фразада тон, тон, йарымтон структур цзря тетрахордун диапазону ачылыр.

       

        Йедди нцмунядя бу башланьыжы бястякар “Сеэащ” ладынын “Мцбярригя” адлы бюлмяси кими мцяййян едир. Бцтцн нцмунялярдя, цчцнжц вя бешинжи истисна олараг, башга ладлара кечидляр верилмишдир. Йяни, тон, тон, йарым тон структуруна ясасян цмуми рцшеймя малик олараг, ону “Раст”, “Шур”, “Сеэащ”, “Зямин-Хара”, “Шикястейи-Фарс”, “Байаты-Кцрд”, “Чащарэащ”, “Байаты-Шираз”, “Шцштяр”, “Чащарэащ”, “Щцмайун”да тамамлайа биляр.

        Сон дюрд нцмуня олдугжа мараглыдыр. Ейни башланьыж рцшеймдян истифадяйя бахмайараг мцяллиф нцмуняляри бир ладын адыйла тамамиля мцяййян едир. “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары”нда Ц.Щажыбяйли тетрахордларын беш нювц вя онларын бирляшмяляринин дюрд цсулуну эюстярир. Нятижядя ладлар сяслянмянин охшар бюлмяляриня сащибдирляр. Бунун сайясиндя бцтцн ладлар юз араларында бу вя йа диэяр гощум ялагясиндядир ки, биз буну Ц.Щажыбяйлинин гейд олунан нцмуняляриндя мцшащидя едирик.

       

        “Сеэащ” ладынын “Мцбярригя” адлы бюлмясиндян башланыр ж “Раст”да тамамланыр.

       

        “Сеэащ” ладынын “Мцбярригя” адлы бюлмясиндян башланыр, д “Шур”да тамамланыр.

       

        “Сеэащ” ладынын “Мцбярригя” адлы бюлмясиндян башланыр, е “Сеэащ”да тамамланыр.

       

        “Сеэащ” ладынын “Мцбярригя” адлы бюлмясиндян башланыр, е “Шур” - “Зямин-Хара”да тамамланыр.

       

        “Сеэащ” ладынын “Мцбярригя” адлы бюлмясиндян башланыр, е “Сеэащ” - “Шикястейи- Фарс”да тамамланыр.

       

        “Сеэащ” ладынын “Мцбярригя” адлы бюлмясиндян башланыр, д “Шур” - “Байаты-Кцрд”дя тамамланыр.

       

        “Сеэащ” ладынын “Мцбярригя” адлы бюлмясиндян башланыр. э тоникасы иля “Сеэащ”дан “Чащарэаща” модулйасийа едир.

       

        Тамамиля э тоникалы “Байаты-Шираз”да сяслянир.

       

        д тоникалы “Шцштяр”.

       

        д тоникалы “Чащарэащ”.

       

        д тоникалы “Щцмайун”. Бу нцмунялярдя ики ящямиййятли елемент вар: мцяллиф тяряфиндян цмуми тематик юзяйин вя каденсийанын истифадяси. Икинжи мцяллиф тяряфиндян тядгигатда вурьуланылыр. Тякрар елемент, щансы ки, ладлар арасында ялагяляндирижидир - Ц.Щажыбяйлинин ишиндя изащыны тапмыр. Щяр муьам типик тематик материала маликдир, щансы ки, каденсийанын эюзлянмяси олмадан онун танымасына имкан йарадыр. Бу щалда цмуми ялагяляндирижи елементляр вар, инкишафын цсуллары, тематик импровизасийалар.

        Сон цч нцмуня “д” сясиндя гуртарыр, амма мелодик дальада мцхтялиф ладларын яламятляри ачылыр.

        Нцмунялярдя цмуми мянбя - бу йалныз Ц.Щажыбяйлинин каденсийа сащясинин айдынлыьыны нцмайиш етдирмяк арзусу дейилди. Муьам-дястэащын мелодик хяттиндя онларын бир-бириня мейл етмяси, гаршылыглы ялагяси щаггында данышмаьа ижазя верян цмуми интонасийа елементляри, бюлмяляр, кечидляр, цмуми нцанслар вар. Муьам сащясиндя дярин йахшы билик олмасы лазымдыр ки, ладын тяйини вахты сяслянмядя фярги тапмаг мцмкцн олсун, мясялян “Щижаз” муьамы, щансы ки, мялум олдуьу кими “”Раст” дястэащында ясас бюлмялярдян биридир”, “Бал-кябутяр” вя “Шащназ” арасында ифа едилир; “Ращави” дястэащында “Бал-кябутяр” вя “Баьдади” арасында; “Чащарэащ” дястэащында “Мавяряннящр” вя “Шащназ” арасында. “”Шур” дястэащында “Симаи-Шемс” зярби муьамы вя “Сарянж” арасында ифа едилян бюлмядир5.

        Вя йа “Сарянж” муьамы, щансы ки, мялум олдуьу кими “”Шур”дястэащында “Щижаз” вя “Нишиби-фяраз” арасында бюлмядир. Лад ясасына эюря ися сеэаща йахындыр”6.

        Муьам-дястэащ сяслянмясиндя ян инжя кечидлярля, йюнялмялярля, модулйасийаларла, лад гаршылыглы ялагяляриля, гаршылыглы нцфуз етмякля вя ейни заманда лад охшарлыьы, интонасийаларын гощумлуьу иля лад мянтиглилийи ачылыр. Билаваситя бястякарларын йарадыжылыг фантазийасына сюйкяняряк щяр йени заманын тялябляриля лада нязяри интизамын донмуш варлыьы кими бахмамаг лазымдыр, яксиня, онун тязащцрлярини щям халг, щям дя профессионал мусигинин инкишафында ахтармаг лазымдыр.

        Азярбайжан мусигисинин ладлары бир сыра характерик хцсусиййятляря маликдир. Онларда диатоник ладларын, маъор вя минорун хцсусиййятляри эюзя чарпыр. Амма бцтовлцкдя бу йалныз Азярбайжан мусигисиня мяхсус олан ориъинал ладлардыр.


1. Асафьев Б. В. “М. И. Глинка». Издательство «Музыка». Ленинградское отделение. 1978 г. Стр. 197.

2. Т. Баранова. Переход от средневековой ладовой системы к мажору и минору в музыкальной теории XVI-XVII веков / Из истории зарубежной музыки. Выпуск 4. М.: «Музыка», 1980, стр. 8.

3. Музыкальная эстетика западноевропейского средневековья и возрождения. Москва: «Музыка», 1966, стр.552.


4. Щажыбяйли Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Бакы: Азярбайжан дювлят мусиги няшриййаты, ЫЫ няшр, 1957, стр.7.

5. Бядялбяйли Я. Изащлы монографиг мусиги лцьяти. Бакы, “Елм”, 1969, сящ. 77.

6. Бядялбяйли Я. Изащлы монографиг мусиги лцьяти. Бакы, “Елм”, 1969, сящ. 64.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Асафьев Б. В. “М. И. Глинка». Издательство «Музыка». Ленинградское отделение. 1978 г.

2. Бядялбяйли Я. Изащлы монографиг мусиги лцьяти. Бакы, “Елм”, 1969.

3. Баранова Т. Переход от средневековой ладовой системы к мажору и минору в музыкальной теории XVI-XVII веков / Из истории зарубежной музыки. Выпуск 4. М.: Музыка, 1980, стр. 6-27.

4. Щажыбяйли Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Бакы: Азярбайжан дювлят мусиги няшриййаты, ЫЫ няшр, 1957.

5. Музыкальная эстетика западноевропейского Средневековья и Возрождения. Москва: «Музыка», 1966.











Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70