ГАРА ГАРАЙЕВИН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ОЛУМ-ЮЛЦМ ФЯЛСЯФИ ДЦНЙАЭЮРЦШЦНЦН ТЯЗАЩЦРЦ
Нярэиз ШЯФИЙЕВА
 

       Щал-щазырки мягаля ХХ ясрин Бюйцк бястякары, академик, профессор-педагог, унудулмаз мцяллимим Гара Ябцлфяз оьлу Гарайевин анадан олмасынын 95 иллийиня щяср едилир.

        Тягдим олунан мягалянин мязмуну, Г.Гарайевин мусигисиндя мювжуд олан фялсяфи дцшцнжянин бястякарын ясярляриндя тяшяккцл тапмасы иля ялагядардыр.

        Цмидварыг ки, мювзунун полемик мащиййяти охужуларын мараьына сябяб олажаг.

        Мцяллифдян

Трагедия… конфликт сознания с внешним миром,
[…] который разрешается ценой гибели… 1
Кара Караев

Категория трагического раскрывается по разному, зависимости от общественного сознания и от
мировоззрения художника. 2
Кара Караев

       Тарихян зяманянин Бюйцк бястякары зянэин кечмишини вя мцасир дюврцнцн сянят тямайцллярини юзцнцн тяфяккцр тябиятиндян кечиряряк йарадыжылыьы иля узлашдырмаьа чалышыр. Бунунла сяняткар йашадыьы дюврцнцн естетик мязиййятлярини мцяййянляшдиряряк мащиййят жящятлярини ганунлашдырыр. Манеяляря, яталятя цстцн эялян сяняткар дурьунлуьу йарыб, сянят алямини иряли чякир, мцасир дювря жясарятля апарыр.

        Бу гейри-ихтийари, етирафлы дцшцнжяляр Бюйцк бястякар-шяхсиййят, алим-академик, педагог-профессор Гара Ябцлфяз оьлу Гарайев щаггындадыр.

        Тябиидир ки, Дащи бястякар мусиги аляминя юзцнцн тякрарсыз ащянэи иля дахил олур. Заман ютдцкжя бу “дюврцн ащянэи”ня чеврилир. Етираф едяк ки, ХХ ясрин Ы йарысында Азярбайжанда “Цзейир мусигисинин ащянэи” дювран едирди.

        Лакин 50-жи иллярдя, артыг сянятин йцксяк зирвясиня, анламына чатан, даима йарадыжылыг ахтарышында олан Гара Гарайевин мусигисинин ащянэи сянят аляминдя апарыжы олду. Беля ки, 1947-жи илдя илк дяфя сяслянян “Лейли вя Мяжнун” симфоник поемасынын мусигиси, динляйижиляри дюврцнцн адиляшмиш, артыг чеврядя олан вярдиш интонасийаларындан санки ойатды. Бир нечя илдян сонра 1952-жи илдя дащийаня “Йедди эюзял” балетинин парлаг, драматик мащиййятя малик мусигиси, дюврцн апарыжы ащянэини истигамятляндирди, “Гарайев цслубу” мейарыны формалашдырды.

        Иш материалына фярди йанашма тярзи, мусигинин бцтювлц, дцшцнцлмцш консепсийада изащы, йени, ориъинал мело-щармоник дил цслубу иля сечилян Гарайев мусигиси милли интонасийа чярчивясини эенишляндирмяйя наил олду. Бястякар бянзярсиз милли-авропа синтезли ифадя методуну кяшф едяряк юзцнямяхсус мусиги-ащянэи мцщитини йарада билди.

        Гара Гарайев илк дяфя фялсяфи-лирик дцшцнжя ифадясини инструментал мусигийя эяритди.

Беля ки, “Гарайев лирикасы” адлы терминолоъи мяфщум йаранды. Сяняткарын лирик-дцшцнжя спектринин чохшахялилийи щейрятамиздир. Лакин онун тябиятиня ян йахын олан, йяни дахилиндян, “юзлцйцндян” эялян, бир гядяр дальын, эизли щясрят дуйьусу иля тянщалыьы тяжяссцм едян “образ васитячи” лирик ифадя, Гарайев мусигисиндя мящз фажиявилийя йол ачды. Бястякар санки фялсяфи нязярля заманын ахарыны сейр едир, юзцндя йашадыр, мцдрикликля фажия мяфщумуну инсанын тябияти иля баьлайырды.

        40-жы иллярдя Гара Гарайев Юмяр Хяййамын поезийасына - рцбаиляриня мцражият едир. “6 рцбаи” миниатцрляриндян щяр икисинин мязмуну - щяйатла юлцмцн мцгайисяси ону жялб етмишди.

        Сяняткар портретинин мцщцм бир жящяти дя, онун ушаг дцшцнжясинин тябияти иля баьлы щисс дуйьулары, балажа инсанын дцнйаны дярк етмяк жящдиня олан мараьы чох эцжлц иди. Гейд едилян хцсусиййятляр “Ушаг албому” (1952) фортепиано цчцн пйесляр силсилясиндян д-молл тоналлыьында сяслянян “Дцшцнжя” адлы пйесин мусигисиндя ашкарланыр. Защирян сакит, ахарлы мелодийада санки дахили титряйиш дуйулур. Яслиндя ушаьа цнванланан пйесин инжя тяяссцратлы мусигиси, ейни заманда йеткин инсанын щиссляриндя сядаланыр.

        Гара Гарайевин яксяр ясярляринин идейа мащиййяти,гаршы-гаршыйа дуран зидд гцввялярин мцбаризясидир. Мящз бу ясярлярдя гызыл хятля кечян “олум-юлцм” фялсяфясинин тязадлы дцшцнжяляри ифадя олунур: “Лейли вя Мяжнун” симфоник поема, “Йедди эюзял” вя “Илдырымлы йолларла” балетляри, “Дон Кихот” симфоник гравцрляри, “Чыльын Гасконийалы” мцзиклы, 3-жц симфонийа, виолин вя симфоник оркестр цчцн консерт, щабеля бястякарын башга ясярляриндя динляйижиляри тясирляндирян инсан фажияси тяжяссцмцндя образлар силсилясидир.

        Гейд етмяк бажибдир ки, дцнйа сяняткарлары тарихян, бяшярин даими олан “олум-юлцм” мювзусуна мцражият етмишляр вя юз дюврляринин дащийаня ясярлярини йаратмышлар. Бетщовенин, Шостаковичин симфонийаларынын гящряманы - инсандыр. О, юз талейи иля ялбяйаха олуб, юлцм-дирим мцбаризядя гялябя чалыр. Чайковскинин симфонийалары да инсанын гара гцввяляр бурульанында апардыьы мцбаризянин тяжяссцмцдцр. Лакин 6-жы симфонийанын гящряманы мящв олса да, сонда сяслянян мящяббят мювзусу - щяйата цмид рямзини дашыйараг, йашамаг чаьырышы иля битир.

        Гара Гарайевин ясярляринин гящряманы да юз дюврцнцн мцасиридир. Ады инсандыр. О, щайкырмадан, ингилаб етмядян, щяйаты олдуьу кими гябул едир. Щяйатын коллизийалары ону сындырмыр, яймир. О, садяжя гцжцнц итиря-итиря юлцмя йахынлашыр! Гарайев “Щяйат вя Юлцм” мяфщумларынын бяшяри мянада таразлыьыны, щяйатын юлцмдя давамиййятини юзцндя дашыйырды.

        Бястякар “Олум вя Юлцм” мювзу категорийаларынын паралел мювжудлуьуну дюрд дяфтярдян ибарят фортепиано цчцн “24 прелцд” силсилясиндя давам етдирир.

        Гара Гарайевин мусигисиндя фажиявилийя аид бир сира арашдирмалар

        Цмумян Гара Гарайевин мусигисиндя милли мягамларымызын ящанэи ясасында мело-дювриййялярин, мотив-ибарялярин юзцнямяхсус синтезляшмя цсулу иля истифадяетмя бажарыьы щейрятамиздир. Важиб бир гейд, бястякарын ясярляриндя надир щалларда халг мусигисиндян ситатлары мцшащидя етмяк олар. Лакин кечян ясрин 20-жи илляриндя Бакынын рянэарянэ мусиги мцщитиндя бюйцйян Гарайевин дахили бядии зювгц формалашырды. Бурада фолклор, шящяр-мяишят, муьам вя ашыг сяняти нцмуняляри, щабеля Авропа, рус классик мусиги ящатясиндя кичик, йенийетмя йашларында Гарайев, милли-мусигимизин ащянэини тябии, эенетик сявиййядя гаврайырды. Мялумдур ки, халгын йаратдыьы матям охшамалары, ащянэ - авазлары, милли муьамларымызын мелосу тяркибиндя мювжуд олмасы бирмяналыдыр. Ашаьыдакы матям мусигиси нцмунясини арашдыраг:

        Аьы3 ащянэинин график йазысы:

       

       Яввялдя гейд етдийимиз кими, халг-матям охшамаларынын мцяййян гядяр милли муьамларымыза тясири олмушдур. Ону мцшащидя едяк. Диггят етсяк, верилян “Байаты-Шираз” муьамынын кода фрагментиня дахил олан охшама мотиви муьам мелосуну ямяля эятирян амиллярдян биридир.

        Нцмуня:

       

       Нцмуня:

       

        Щяр ики нцмуняляри мцгайисяляндиряк:

        “Байаты-Шираз” муьамына аид вя Гарайевин “Дцшцнжя” пйесинин фрагментляри, 1-жи сярбяст, 2-жи дягиг юлчцлярдя олан башланьыж жцмлялярин мелодийалары ащянэ, истигамят вя дайаг пилляляри бахамындан ейнидир - Мапт, Тапт (майя вя тониканын апарыжы тонлары). Щяр ики жаваб жцмляляринин мелодик хятляриндя ися “Аьы мотиви” мювжуддур.

        Сонралар, цч сясдян ибарят “Аьы мотиви”, тякрары олмайан образ трансформасийаларына уьрайыб, бир нюв лейтмотив ящямиййятиня малик талейцклц ясярлярдя сяслянир.

        Диггяти чякян 1947-жи илдя Г.Гарайевин йаратдыьы “Лейли вя Мяжнун” симфоник поемасыдыр. Бу дяфя эириш мювзусунун дахилиндя “охшама ащянэи”, талейин тяжяссцмцндя гачылмаз фажиянин рямзини дашыйыр.

        Гярибядир, илк бахымдан, Ре минорлу “Аьы мотиви” эиришин мелодик хяттини тяшкил едяряк [Фа бекар, Ми, Ре], Си минорун Бас аккордлары фонунда защирян политонал хцсусиййят дашыйыр. Лакин “Фа бекар” сяси, “Фа дийез”я йюняляряк, мусигинин Си минор ащянэини бярпа едир. “Фа бекар”, поема мусигисинин наращат эярэинлийини габардан, амансыз, дюнмязлийин тяяссцратыны артыран мцщцм яламятидир.

        Нцмуня:

        “Лейли вя Мяжнун” симфоник поеманын “Тале” мювзусу

       

       Гейд едяк ки, Гарайевин 50-жи иллярдя ялдя етдийи йарадыжылыг йениликляри мисилсиз “Йедди эюзял” балетинин мусигисиндя мцшащидя едирик. Балетин лирик-драматик мусигисинин сон дяряжя эярэин, щяйяжанлы мягамы, Аишянин юлцмцнц тяжяссцм едян сон Адаъио сящнясидир. Фажия рямзини дашыйан адаъионун “Аьы мотиви”, “Байаты-Шираз” муьамынын ащянэиндя эцжлц ещтирас щиссини ифадя едир, санки щайкырараг охшайыр.

        Нцмуня:

        “Йедди эюзял” балети. “Аишя вя Бящрам шащын адаъиосу”

       

       Мусиги фрагментиндя “Аьы мотиви” тякрарян сяслянир вя мелодик хяттин истигамяти “Щижаз” шюбясиня чатдырылыр.

        Нящайят... яввялдя гейд етдик ки, “Щяйат вя Юлцм” категорийалары “24 прелцд”ляр силсиля мусигисинин яксиндя давам едир.

        Сон арашдырманын обйекти мящз 24 сайлы прелцддцр. Диггяти жялб едян, щяр ики бюлцмлярдя - “Гарайев ащянэи” иля Бах дюврцнцн жидди полифоник цслубларынын узлашмасыны мцшащидя едирик. Прелцддя Аишянин “Юлцм адаъиосу”ндан чыхарылмыш “Аьы мотиви” йени, фуга мювзусуна бянзяр ащянэиндя сяслянир вя дащийаня трансформасийа нятижясиндя даща бир тякрарсыз образ тяяссцратыны йарадыр. Бурада “Аьы мотиви” лейтмотив ящямиййятиня маликдир. Онун фажияви мащиййяти прелцд мусигисинин тяжяссцмцндя ифадялянир.

        Прелцдцн конкрет програмы олмаса да, мусиги бюлцмляринин щяр икиси, пйесин драматик мязмунуну тамамлайыр:

        Ы бюлцм - сакит, ещтирассыз-ряван, жидди полифоник сясляниши иля фярглянир;

        ЫЫ бюлцмцн мелодик хяттиндя шифрялянмиш “Аьы мотиви”нин юлцм образынын тязащцрцндя, гялбисийирян кяскинликля сядалары ешидилир. Эюзлянилмядян лайлайа бянзяр мелодик хятт БАСын аьыр, матям аддымларынын мцшайияти иля, мусигинин цмуми драматик ащянэиня гошулараг тядрижян, ики ПП (пиано) сяслянишиндя ярийир.

        Нцмуня:

       

       ...8 нотлу мювзу... Амансыз талейин йолуну кечян Щяйат вя Юлцм, бир анда эюрцшцб айрылырлар... вя нящайят сяссизлийя говушан Инсан, там сцкута гярг олур...

        П.С. “Щяйат вя Юлцм” фялсяфи мяфщумларын бяшяри таразлыьыны бцтцн варлыьы иля дуйан, дцшцнжясиндян, дяркиндян кечирян, дащийаня ясярляриндя якс етдирян, ХХ ясрин Бюйцк бястякары Гара Гарайевин ады, Дцнйа сяняткар-мцтяфяккирляринин лайигли давамчылары сырасындадыр.

        Терминляр:

        А/м - “аьы” мотиви

        Охш/м - “охшама” мотиви вя йа ащянэи

        М - майя

        М апт - майянин апарыжы тону

        Т апт - тониканын апарыжы тону


1. Л.Карагичева. «Кара Караев». Москва, Издательское объединение «Композитор», 1994г., стр.148.

2. Кара Караев. «Воспитание композитора». Газета «Советская культура». 1962г., 29 ноября.


3. А/м - Аьы мотиви









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70