В.АДЫЭЮЗЯЛОВУН “НАТЯВАН” ОПЕРАСЫНДА ЪАНР, ЦСЛУБ ВЯ МУСИГИ ДИЛИНИН БЯЗИ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
 

       1990-жы иллярин яввялляриндя Азярбайжан жямиййятиндя баш вермиш ижтимаи-сийаси щадисяляр, юлкянин мцстягиллик ялдя етмяси, щямчинин, Гарабаьын ермяни ишьалына мяруз галмасы, чох сайда шящидлярин верилмяси - бцтцн бунлар мядяниййят вя инжясянят хадимляринин йаратдыьы ясярлярин мювзусуна чеврилмишдир. Мусигинин бир чох ъанрларында олдуьу кими, опера ъанрында да бу дюврдя диггятялайиг ясярляр мейдана эялмишдир.

        Бу ясярлярдян бири Васиф Адыэюзяловун «Натяван» операсыдыр. Опера Азярбайжанын бюйцк шаиряси, дювлят хадими Хуршидбану Натяванын (1832-1897) анадан олмасынын 170 иллик йубилейиня щяср олунмушдур. 2003-жц ил декабр айынын 7-дя Опера вя Балет театрынын сящнясиндя «Натяван» операсынын премйерасы олмушдур.

        Мятбуатда чыхан ряйлярдя Васиф Адыэюзяловун «Натяван» операсы ХХЫ ясрин йени вя илк операсы кими тягдим олунмуш, ясярин бядии кейфиййятляри щяртяряфли сяжиййяляндирилмишдир. «Натяван» операсынын бу эцнцмцз цчцн чох актуал бир мювзуда, мусиги дили иля бизи доьма дийарымызын азад олунмасы уьрунда мцбаризяйя чаьыран тарихи бир ясяр олдуьу гейд едилмишдир.

        Операнын либретто мцяллифи Назим Ибращимов, шеирлярин мцяллифи Рцзэар Яфяндийевадыр. Ясярдя щямжинин Хуршидбану Натяванын, Гасым бяй Закирин, «Мяжлиси-цнс»цн цзвляри олан танынмыш Гарабаь шаирляринин шеирляриндян дя истифадя олунмушдур.

        Опера Гарабаь щакими Мещдигулу ханын гызы, шаир вя дювлят хадими кими Азярбайжан тарихиндя юзцнялайиг йер тутан Хуршидбану Натяванын щяйат вя йарадыжылыьындан, онун фажияли талейиндян вя вятянпярвярлийиндян, доьма йурду Гарабаьа олан севgисиндян бящс едир. Натяванын Вятянин азадлыьы уьрунда мцбаризяси, щяйатынын севинжли, кядярли анлары жанландырылыр. Ейни заманда, ясярин мятниндя ХЫХ ясрин икинжи йарысында Гарабаьда баш вермиш щадисяляр мараглы вя яйани фактларла якс етдирилмишдир.

        Натяванын вятяндашлыг мювгейи, вятяниня мящяббяти, халгына гайьысы бцтцн опера бойу гырмызы хятля кечир. Ясярдя баш гящряманын талейинин вятянин талейи иля говушмасы, баш верян фажияляр фонунда Натяванын щяйатынын гямли сонлуьу операнын ъанрыны тарихи-фажияви опера кими гиймятляндирмяйя имкан верир.

        «Натяван» операсы идейа вя мязмун бахымындан мцасир дювр цчцн бюйцк ящямиййятя маликдир. Ясярин драматуръи хятти Азярбайжанын бу эцнц иля, билаваситя мцасир дюврдя Азярбайжанда баш верян щадисялярля, халгымызын йашадыьы фажиялярля, Гарабаь торпагларынын ишьалы иля ялагяляндирилмишдир. Бу да мцяллифин вятяндашлыг мювгейинин тязащцрц кими диггяти жялб едир.

        Операда буэцнкц Азярбайжан реаллыглары иля психолоъи баьлылыг чохдур. Операнын сцъет хяттиндя дя буну излямяк олар. Беля ки, дцшмян ермяниляр тяряфиндян даьыдылмыш Гарабаь торпагларында рущу долашан Натяванын щямвятянляриня “Шушаны хилас един!” символик мцражияти бу эцн дя Азярбайжанда давам едян Гарабаь фажияси бахымындан чох актуал сяслянир.

        Опера цч пярдядян, пролог вя епилогдан ибарятдир. Сящнядя баш верян щадисяляр тарихин сящифялярини якс етдирир. Ясярин сцъет хятти ХЫХ ясрин икинжи йарысында Азярбайжанын Гарабаь бюлэясиндя жяряйан едян щадисялярин бир-бирини явяз етмяси, халгын шад вя аьрылы эцнляринин, щяйат тярзинин жанландырылымасы, тарихи шяхсиййятляри вя бцтцн бунларын мяркязиндя Хуршидбану Натяванын мяьрур, йенилмяз сурятинин тясвири, онун щяйат йолунун мцяййян мярщяляляринин ишыгландырылмасы цзяриндя гурулмушдур. Ялбяття ки, Натяванын тарихи шяхсиййят кими сяжиййяляндирилмяси цчцн ясярдя реал фактлара истинад олунмушдур, баш верян щадисялярин ардыжыллыьы ясярин драматуръи инкишаф хяттини ачыглайыр.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, ясярдяки щадисялярин инкишафы халг шянлийини якс етдирян йцксяк зирвядян башлайараг фажияви сонлуьа - Натяванын юлцмц, Гарабаьын, Шушанын ишьалына доьру йюнялдилир. Емосионал мязмунун бу шякилдя дяйишмяси ясярин тясир эцжцнц артырмагла йанашы, щадисяляринин эярэин ахарыны дольунлугла вя реаллыьа уйьун сурятдя тясвир етмяйя, онларын мяьзини дахилдян ачмаьа, еляжя дя, гящряманлары даща эениш сяжиййяляндирмяйя имкан верир.

        Операнын баш гящряманы - Натяван опера бойу мцхтялиф ракурсларда тягдим олунур ки, бу да образын там вя щяртяряфли характеризя олунмасына шяраит йарадыр. Натяван халг арасында, рящбяри олдуьу «Мяжлиси-цнс»дя шаирлярин ящатясиндя, кцбар жямиййятиндя, еляжя дя, аилядя эюстярилмишдир.

        Натяван халгын щяйатынын, онун истяк вя арзуларынын, зянэин мяняви сярвятинин ифадячиси кими чыхыш едир. Натяваны ейни заманда халгын гайьысыны чякян, инсанларын севинжиня, кядяриня шярик олан, юзцнц халгындан айры тясяввцр етмяйян, халгын аьыр эцнцндя гярарлар гябул етмяйи бажаран, дцшмяня кяскин жаваб вермякдян чякинмяйян халгын бир нцмайяндяси, ижтимаи хадим кими эюрцрцк. Натяван гятиййятли анда дцшмяня «мцгяддяс торпагдан вермярям щеч заман», - дейя жаваб верир.

        Щямчинин Натяван кцбар жямиййятдя мцхтялиф миллятлярин нцмайяндяляри арасында йцксяк интеллектли вя истедадлы азярбайжанлы гадыны, ясил дювлят хадими кими тясвир олунур. Онун франсыз йазычысы Александр Дцма иля эюрцшц, сющбятляшмяси, Дцманын онун Вятяни, мядяниййяти щаггында йцксяк фикирляр сюйлямяси ясярдя инандырыжы жизэилярля верилир.

        Диэяр тяряфдян, операнын драматуръи инкишаф мяркязини шаиря Натяванын образы тяшкил едир. Натяван шеирляри дилляр язбяри олан бир шаиря, дюврцнцн ядяби мцщитиндя бюйцк ролу олан вя хцсуси щюрмятя малик бир шяхс, «Мяжлиси-цнс» адланан ядяби мяжлисин йарадыжысы олмушдур ки, операда бу жящят юз яксини тапыр. Натяван образы, щямчинин, аиля мцщитиндя, юз щяйат йолдашыны вя ушагларыны севян, онларын талейиндян наращат олан вя бала иткисинин фажияси иля йашайан ана кими характеризя олунур. Бцтцн бу жящятляр ясярин драматурэийасында ардыжыл олараг ачылыр.

        Биринжи пярдядя Натяван халг кцтляляринин арасында тясвир едилмишдир. Талейини халгын талейи иля баьлайан шаирянин партийасында халг мащны вя рягсляри иля баьлы мелодик гурулуш, еляжя дя, муьам интонасийалары цстцнлцк тяшкил едир.

        В.Адыэюзялов шаирянин щяйатынын халг щяйатына баьлылыьыны эюрцнмяз бядии теллярля ифадя етмишдир. Биринжи пярдядяки халг шянлийи фонундакы «Гой эцлсцн елляр» сюзляри иля охунан ариозода Натяванын халгла мяняви бирлийи юз яксини тапмышдыр. Натяванын Хасай бяйля дуетиндя ися зяриф, жазибядар, щям дя севян бир гадынын образы жанланыр.

        Гящряманын ардыжыл вя щяртяряфли ишлянмиш образы ону тамашачыйа мяняви жящятдян зянэин бир шяхсиййят, Гарабаь торпаьынын эцжлц тяяссцбкеши кими чатдырыр. Биринжи пярдянин сонундакы арийада «Бир гарыш да вермярям торпаьымдан» сюзляри иля, чыльын, енеръили мусиги васитясиля Натяванын вятянпярвярлийи жанландырылыр.

        Операда Натяван образынын мусиги характеристикасы эениш сурятдя тягдим олунур. Oнун бир нечя арийа вя ариозосу иля йанашы финал сящнясиня В.Адыэюзялов яввялки иллярдя йаздыьы мяшщур «Гярянфил» романсыны da дахил етмишдир. Халг мащнылары, тясниф вя рянэлярдян эениш истифадя олунмасы операнын мелодик хцсусиййятлярини зянэинляшдирир.

        Натяванын партийасыны излясяк буну айдын мцшащидя едя билярик. Артыг биринжи пярдядя бу образын бир нечя жящятдян сяжиййяси юзцнц эюстярир. Натяван образынын илк тягдиматы халг шянлийи фонунда верилмишдир. Шуша ящалиси Жыдыр дцзцндя Натяваны гаршыламаг цчцн йыьышыб, ашыглар онун шяряфиня чалыб-охуйурлар. Натяванын речитатив ариозосунда халга мцражиятля инсанларын хошбяхт йашамасы, гям-кядярдян узаг олмасы, вятян торпаьынын чичяклянмяси кими арзулары юз яксини тапмышдыр.

        Речитатив - «Эюрцрям няшяниз эюйя йцксялир» сюзляри иля башланыб, «си» дайаг тонунун тякрарлары цзяриндя гурулур вя бу тондан йцксялян щярякят йенидян еняряк щямин тонда битир. Бу заман «до-дийез»-«до-бекар» сяс дяйишилмяляри мелодик щярякятдяки лад-интонасийа бойаларынын дяйишкянлийиня шяраит йарадыр ки, бу да сонрадан ариозонун мелодик инкишафында да юзцнц габарыг шякилдя бцрузя верир:

       

       Речитативин ардынжа сяслянян ариозонун («Юмцрляр саф олсун бу булаг кими») мусигиси лирик-мащнываридир. Бурада мелодик щярякят байаты-шираз лад-интонасийаларына ясасланыр.

       

       Мусиги дилинин эюзяллийи илк нювбядя, щармоник дилин зянэинлийи иля яламятдардыр. Биринжи мелодик жцмлянин бу жцр енян щярякят типиня бахмайараг онун сонракы инкишафы йцксялишя доьру эедир. Мелодийанын йени жцмляси бир пилля йухарыдан башланыр вя нювбяти йцксяк пилляйя чатдырылыр:

       

       Мелодийанын инкишафы вариантлыьа вя секvенсийалылыьа ясасланыр. Бурада мусиги жцмляляри «фа-дийез2»-«сол-дийез2» сясляри ятрафында гурулараг вариантлы шякилдя тякрарланыр. Лакин жцмлялярин сонлуьунун мцхтялиф тярздя тамамланмасыны да гейд етмялийик. Йухарыдакы нцмунядян дя эюрцндцйц кими раст лады ясасында гурулан мелодийада яэяр ясас дайаг пилляси олан «фа-дийез2» сяси биринжи дяфя «сол-дийез2»я щялл олунурса, нювбяти дяфя бу сяс ашаьы истигамятдя яввялжя «ми2» сясиня, даща сонра ися вариантлы тякрарланма иля «ре-дийез2», «до-дийез2» сясляриня щялл олур. Бу да мелодийанын гурулушуна суал-жаваб интонасийалары ашылайыр.

       

       

       Нязярдян кечирtдийимиз ариозонун мусиги дилиндя беля бир мараглы жящяти дя гейд етмялийик. Мелодийанын щяр дяфя йени дайаг сяся истинад етмясиля лад чаларларынын дяйишмяси юзцнц эюстярир. Хцсусиля дя мелодийанын секвенсийаларла щярякяти заманы дайаг пилляляринин дяйишмясиля лад-тоналлыг дяйишкянлийи дя юн плана чыхыр: биринжи щалда (йухарыдакы нцмуня) «до-дийез» байаты-шираз ладына истинад юзцнц эюстярирся, икинжи щалда (ашаьыдакы нцмуня) «си» сясиня дайагланмагла шцштяр ладына кечид йараныр:

       

       Эюрцндцйц кими, В.Адыэюзялов секвенсийаларда тякрар заманы щармоник дилини йени чаларларла бязяйир. Ариозонун цчцнжц бюлцмц лад кечидляри иля даща зянэиндир. Беля ки, бурада «ре-дийез» сясинин «ре-бекар»ла явяз олунмасы артыг «сол-дийез» сеэащ ладына дюнцш ямяля эятирир ки, ариозо да бу лад-тоналлыгда тамамланыр:

       

       Цмумиййятля, ариозонун лад-тоналлыьында дяйишкянлик юзцнц айдын бцрузя верир. Бу да ясасян мцяййян пилляляр ятрафында мелодийанын щярякяти вя дайаг пиллясинин дяйишилмяси иля ифадя олунур.

        Мясялян, енян щярякятдя «до-дийез - до-бекар» явязолунмасы иля мелодийанын «си» сясиня истинад етмясини вя бу заман ямяля эялян артырылмыш секундалы интонасийаны эюстяря билярик. Мелодийада бу кими эедишляр ариозонун ясасландыьы байаты-шираз, шцштяр вя сеэащ ладлары цчцн сяжиййявидир.

        Ариозонун мелодийасында раст эялинян диэяр бир дяйишкянлик дя гейд олунмалыдыр. Бу да мелодик щярякятин «до-дийез» сясиня истинады заманы «си» сясинин йцксялдиляряк, «си-дийез» - «до-дийез»я щялл олунмасыдыр. Бурада мараглы жящят дя ондан ибарятдир ки, эюстярдийимиз дяйишиклик щаллары мусиги гурулушунда щяр дяфя ардыжыл олараг верилир: речитативин сонунда вя ариозонун мювзусунун башланьыжында, кулминасийадан енмя заманы. Бу да мелодик модулйасийаларын ясасына чевриляряк ариозонун композисийа гурулушуна рянэарянэлик эятирир.

        Беляликля, артыг биринжи соло чыхышындан Натяванын партийасынын мащнывари цслубу, мелодик зянэинлийи цзя чыхыр ки, бу хцсусиййят ясярин баш гящряманынын мусиги характеристикасынын апарыжы хяттиня чеврилир. Операнын биринжи пярдясиндя тясвир олунан халг сящнясиндя Натяванын диэяр иштиракчыларла дуетляри дя верилир ки, бунлар да образын характеристикасында мцщцм ящямиййятя маликдир. Мясялян, онун Гасым бяй Закирля дуети Натяван образыны шеиря, сяняткара йцксяк гиймят верян бир зийалы кими ачыглайыр. Натяванын щяйат йолдашы Хасай бяйля дуети онларын сямими мящяббятини тяжяссцм етдирир.

        Бу дуетляр характериня вя мелодик хцсусиййятляриня эюря фярглидир. Яэяр биринжи дует ариозо-кантилена характерли олуб инкишафлы мелодик хцсусиййятляря маликдирся, икинжи дуетин мусиги мязмуну халг мащныларына йахындыр.

        Биринжи пярдянин сонунда Натяванын речитативи вя арийасы ися онун вятяниня мящяббятини, дцшмяня сярт жавабыны, вятянини горумаг язмини ифадя едир.

        Речитатив «Пярвярдиэара, пярвярдиэара» сюзляри иля башланараг йцксяк нюгтядян енян щярякятя ясасланыр. Мелодик хяттин ири юлчцлц триоллу метро-ритмик груплашмасы, мцшайиятин ися хроматик сясляр ясасында оналтылыг нотларла ифадя олунан фигурасийалы эедишляри тязадлыг тяшкил едяряк сяслянмяйя эярэинлик, щяйяжанлылыг верир.

       

       

       Натяванын арийасында да щяйяжанлы, эярэин ящвал-рущиййя сахланылыр. Ейни заманда зирвядян енян пиллявари эедишляр арийанын да мелодик хяттинин ясас интонасийа юзяйини тяшкил едир. Мцшайиятдяки фигурасийалы щярякят дя мцхтялиф ритмик гурулушларда давам етдирилир. Бунунла да артыг речитативдя арийанын мусиги материалынын инкишафынын бцнювряси гойулур.

        В.Адыэюзяловун мусигиси тякрарсыз бойалары, тяравяти, йцксяк сяняткарлыг сявиййяси, интонасийа мцстявисиндя гейри-ади тапынтылары иля динляйижини щейран едир.

        Арийа садя цчщиссяли формададыр. Кянар бюлмяляр ейни гурулушлудур, орта бюлмя ися инкишафлы мусиги материалына ясасланыр.

        Мусигинин биринжи бюлмяси - «Йурдуну Пянащ ханын гой алмасын думан, чян» - речитатив-декламасийа характери дашыйыр. Мелодийанын илк инкишаф мярщяляси кварта чярчивясиндя «сол1»-«до2» йцксялян щярякятлидир вя бурада артырылмыш секунда интонасийасынын габарыг шякилдя сяслянмяси юзцнц эюстярир.

       

       Даща сонра ися мелодийанын диапазону йухарыйа доьру эенишляняряк йцксяк нюгтяйя («фа2») чатдырылыр. Цмумиййятлaя, В.Адыэюзяловун мелодизминя сяжиййяви олан дальавари инкишаф цсулу бу арийада юз парлаг тяжяссцмцнц тапыр. Зирвядян пиллявари енян щярякят ися мелодик хятти тядрижян арийанын ясасландыьы «до» байаты-шираз ладынын тоникасына йюнялдир. Bу, мцшайиятдя дя лад пилляляри цзря щярякятдя юзцнц айдын бцрузя верир.

       

       Арийанын орта бюлмяси дя мящз бу енян вя йцксялян мелодик эедишляр цзяриндя гурулур вя инкишаф етдирилир: «Йурдумда йер дя вердим, эор да вердим» сюзляри иля башланан бу бюлмя Натяванын йурдуна тяжавцз едянляря сонсуз нифрятини ачыглайыр.

       

       

       Бурада мелодийа енян щярякят цслубуна ясасланса да щяр дяфя бу интонасийа групу сяссырасында бир пилля йухарыдан верилир вя беляликля, йцксялян секвенсийа щалгалары ямяля эялир. Бундан сонра да ардыжыл олараг йцксялян эедишлярин верилмяси Натяванын партийасында эярэинлийин артмасына тякан верир. Бу да арийанын орта бюлмясиндя йени инкишаф дальасынын йаранмасына сябяб олур. «Пянжямдя язилярсян» сюзляри иля охунан бу епизод Натяванын дцшмяня гаршы мцбаризя язмини ифадя едир. Мелодик щярякятин ейни типли пиллявари йцксялян эедишляря ясасланмасы вя мцшайиятин охшар имитасийалы гурулушлу олмасы буну даща да гцввятляндирир. Бунунла да кулминасийа аны щазырланыр.

       

       

       Бу инкишаф просесиндя мелодийанын диапазону йцксяк щяддя чатдырылыр. Беляликля, арийанын цмуми сяс диапазону «сол1» - «си-бемол2» щяжмини ящатя едир.

       

       Бу епизод орта бюлмянин вя цмумиликдя арийанын кулминасийасыдыр. Бундан сонра енмя просеси верилир ки, бу да орта бюлмянин башланьыжындакы мусиги материалынын тякрарланан интонасийаларына ясасланыр вя мусиги гурулушунда симметриклик ямяля эялир. Лакин орта бюлмя бунунла тамамланмыр вя даща бир инкишаф дальасы иля давам етдирилир.

        Бу епизодун мязмунунда Натяванын даща бир дярди - оьлунун гцрбятя эетмяси юз яксини тапыр; бу ики хябярин цст-цстя дцшмяси Натяванын гялбинин дяринлийиндя нежя сарсынтылар кечирдийини цзя чыхарыр. Бурада охшар щярякят типи сахланылыр. Бу бахымдан енян мелодик интонасийаларын щяр дяфя йени пиллядян тякрарланараг секвенсийа щалгалары ямяля эятирмясини гейд етмялийик. Лакин бу щалда секвенсийалы эедишлярин ашаьы истигамятли олмасы емосионал эярэинлийи дяринляшдирир. Бунунла беля мусигинин инкишаф дальасынын йекунлашмайа доьру эетмяси сяслянмянин эцжцнцн азалмасы вя башланьыж нюгтяйя гайыдышы иля (цчцнжц бюлмя - реприза) эюстярилир.

       Операнын икинжи пярдясиндя Натяван образынын йени жящятляри ачылыр. Бу пярдядя онун партийасында соло чыхышы йалныз финал сящнясиндя верилир. Ейни заманда диэяр сурятлярля сящняляриндя дя Натяванын портретиня мцхтялиф жизэиляр ялавя олунур. Мясялян, Натяванын Александр Дцма иля диалогунда онун эюзял истедады, франсыз йазычысынын она пярястиш етмяси тяряннцм олунур. Хасай бяйин ямисинин сюзц иля ондан айрылараг юз вятяниня дюнмяси ися Натяванын гялбини дяриндян йаралайыр. Тябии ки, щяр ики сящня характериня вя мусиги дилинин хцсусиййятляриня эюря фярглянир; яэяр биринжиси эцмращ характерли вя мащнываридирся, икинжиси драматизми иля сечилир.

        Натяванын икинжи пярдянин финалында сяслянян арийасы да эярэин вя щяйяжанлыдыр. Артыг аилясинин даьылдыьыны эюрян вя хошбяхт эцнляринин эери гайытмайажаьыны баша дцшян Натяванын партийасында бядбин рущлу ифадяляр юзцнц эюстярир. Арийанын мелодик гурулушу вя мусигинин инкишафы дальаваридир, ясасян енян щярякятли мелодик ибаряляр цстцнлцк тяшкил едир. Бунунла беля, емосионал эярэинлик анларында мелодик хяттин кулминасийайа доьру йцксялишиндя йухары истигамятли секвенсийалы щярякят юз яксини тапыр.

       

       Зирвядян енмя ися енян секвенсийа щалгалары васитясиля щяйата кечирилир.

       

       Гейд етмяк лазымдыр ки, Натяванын партийасында цзя чыхан кичик диапазонлу енян мелодик интонасийалар онун операда сяслянян арийаларына да сирайят едир вя мусиги дилиндя юзяк ящямиййяти дашыйыр. Натяван образынын ачылмасы цчцнжц пярдядя дя юз давамыны тапыр. Бу бахымдан онун «Мяжлиси-цнс» сящнясиндяки романсы яламятдардыр. Бу романсын ясасыны бястякарын щяля яввялки иллярдя йаздыьы вя динляйижи кцтляси тяряфиндян севилян «Гярянфил» романсы тяшкил едир.

        Хатырладаг ки, щямин романс Натяванын гязяли ясасында бястялянмишдир. Бу сящняйя онун дахил едилмяси дя тябиидир, чцнки «Мяжлиси-цнс»цн цзвляринин соло нюмряляри онларын юз шеирляриня ясасланыр: Мирзя Фянанын романсы, Мирзя Щясян Йцзбашовун (хор иля) чыхышы бу гябилдяндир. Бу бахымдан Натяванын партийасында «Гярянфил» романсынын сясляндирилмяси Натяванын йарадыжылыьыны тямсил едян бир нцмуня олуб ясярин идейа-мязмун контекстиндя онун талейинин символик мяналандырылмасына чеврилир. Романсын эениш инкишафлы мелодийасы, тясирли лад-интонасийа хцсусиййятляри (сеэащ лады) вя мусиги дилинин бядии ифадя васитяляри иля гаршылыглы ялагядя юзцнямяхсус жизэиляр кясб едир. Романсын композисийасы цчщиссяли формада гурулмушдур. Биринжи бюлмянин мювзусу «лйа» тоникалы сеэащ ладынын дайаг пилляляриня ясасланмагла гурулур. Мелодийа кичик диапазонлу олуб ладын тоникасы («лйа1») вя цст медиантасы («до2») ятрафында эязишмякля ямяля эялир. Бурада кюмякчи септаккордларын, доминантнонаккордларын зювгля истифадя едилмяси мусигийя тяравятлик вя эюзяллик эятирир.

       


       Орта бюлмядя ися мелодийанын истинад пилляси дяйишир («фа2») вя диапазону эенишлянир. Бу бюлмя мелодийанын кулминасийасыдыр. Бундан сонра репризада йенидян мелодийа юз ахарына гайтарылыр.

        Романсын мювзусу юз гурулушуна вя мелодик хцсусиййятляриня эюря лирик халг мащныларына йахындыр. Периодун сонунда «Гярянфил» сюзцнцн тякрарланмасы цзяриндя гурулан нягaрят даща сонра хорун ифасында верилир. Бу да романсын тяфсирини сящня щадисяляри иля баьлайыр.

        Операнын драматуръи инкишафынын йцксяк мярщяляси Натяванын юлцмц сящнясидир. Бурада гящряманын дахили алями, изтираблары юз яксини тапыр. Бу сящня мусиги мязмунуна эюря фярглянян бир нечя бюлмядян ибарят олуб цмумиликдя бир мягсядя хидмят едир вя щяр йени бюлмя щадисялярин сонуна йахынлашдыран бир аддым кими гябул олунур.

        Бюлмялярин мусиги дилинин гурулушу да мцхтялифдир: эащ речитатив-декламасийа характерли, эащ да ариозо-мащнывари, муьамвари характер дашыйыр. Хцсусиля Натяванын сон интонасийаларынын муьам цзяриндя гурулмасы вя щямин сящнянин ханяндя гызын ифасында муьам охунмасы иля давам етдирилмяси бюйцк тясир йарадыр. Бурада Натяванын партийасы онун «Юлцрям» рядифли гязялиня ясасланыр, гязялин сон бейтлярини ханяндя гыз давам етдиряряк битирир.

       

       

       Бу сящняни бястякарын уьурлу тапынтысы щесаб етмяк олар. Натяванын вокал партийасынын муьам ифасы иля давам етдирилмясини милли ифачылыг мяктябинин яняняляринин йени йозуму кими гаврамаг олар. Вокал мелодийанын билаваситя муьама импровизасийасына кечмяси тябиидир вя онларын кюкляринин бир-бириля баьлылыьындан хябяр верир. Беля бир цсул сящнянин бядии тясир гцввясини артырыр.

        Операнын епилогунда Натяванын партийасы мараглы ракурсда верилир. Бу сящнядя Натяванын рущу эюрцнцр вя баш верян щадисялярдян, дцшмянин Гарабаьа, ата-баба торпагларына тяжавцзцндян сарсылмыш инсанлара мцражият едир. Бурада сящнядян хорун репликалары Натяванын партийасы иля нювбяляшир. Натяванын партийасында яввялжя кичик диапазон чярчивясиндя енян щярякятли мелодик эедишляр дайаг пилляси ятрафында эязишяряк щямин сяся щялл олур. Мелодик жцмлянин йени вариантларында диапазонун эенишляндирилмяси юзцнц эюстярир. Енян щярякятдя «ми-бемол»-«ми-бекар», «ре-бемол»-«ре-бекар» сясляринин хроматик дяйишилмяляри мелодийайа рянэарянэ лад чаларлары ашылайыр. «До» дайаг сяси ятрафында ямяля эялян артырылмыш секунда интонасийасы да сяслянмядяки щяйяжанлы рущу артырыр.

       

       Натяванын партийасындакы сонракы епизодда онун мцражиятиндя щяйяжанлы нотларын бир гядяр дя артдыьыны эюрцрцк. Бурада мелодийанын характери дя дяйишилир. Мелодийанын щярякят хятти дальавари шякил алыр, ейни заманда онун ритмик шякли дя дяйишиклийя мяруз галыр.

       

       Бу епизодда Натяванын партийасында речитатив-декламасийа характерли мелодийанын инкишафы бцтцн сяс диапазону бойу йцксяляряк ян эярэин анда зирвяйя чатдырылыр вя ян йцксяк нюгтядя тамамланыр.

       

       Операдакы партийалар вокалчыларла йанашы муьам ифачыларына - ханяндяляря тапшырылмышдыр. Бунунла беля партитурада ханяндялярин партийасында муьамлар нотлашдырылмыш, бязи щалларда ися сярбяст гейд олунмушдур. Мясялян, «Мяжлиси-цнс» сящнясиндя шаирлярин гязялляри ясасында охунан муьам партийалары нотлашдырылмышдыр. Бир сыра партийалар ися (мясялян, Щажы Аббас Аэаnын, Мирзя Щясян Йцзбашовун вя Мирзя Нюврясин партийалары) гязял ясасында охунан речитатив-декламасийа характерли мелодийайа ясасланыр.

       

       Операда йалныз бир нечя щалда муьам ифачысынын партийасы сярбяст бурахылмышдыр. Щямчинин муьам епизодлары тякжя тарын мцшайияти иля верилмир, тарла бярабяр оркестр вя бязян хор да ханяндя партийасынын мцшайиятиня гошулур.

        Операда кцтляви сящняляр, хорлар, рягсляр, щятта ансамбл (фяргли сяслярдян ибарят) апарыжы йер тутур. Хцсусиля “Гарабаь шикястяси” цзяриндя гурулмуш биринжи пярдядян бюйцк кцтляви сящняни гейд етмяк лазымдыр ки, бу да юзцндя хор, рягс вя ансамбл епизодларыны бирляшдирир. Бу сящнядя “Гарабаь шикястяси”нин инструментал вя вокал-инструментал епизодлары бир нечя дяфя, щям дя мцхтялиф тембрлярдя, мцхтялиф алятлярдя (тарын, хорун, оркестрин мцшайияти иля) сяслянир. Бурада “Гарабаь шикястяси”, санки юзцнямяхсус сурятдя Вятяни тяряннцм едян бир щимня чеврилмишдир.

        Драматуръи жящятдян мянтиги, инандырыжы гурулан опера щям дя классик ъанрын бцтцн тялябляриня жаваб верир. Бурада арийа, дует, трио, хор, ейни заманда, кцтляви рягс сящняляри дя вардыр.

        Муьамдан эениш истифадя заманы йениликляр хцсусиля гейд олунмалыдыр. Дащи Ц.Щажыбяйлинин операда муьамдан истифадя янянялярини давам етдирян В.Адыэюзялов бу сащядя эятирдийи йениликлярля ясяри хцсуси колоритля дольунлашдырмышдыр. Биринжи пярдядя ашыг сящняляри, о жцмлядян, оркестрдя тарын эениш истифадяси чох тябиидир.

        Операда бястякарын фяргли тембр инжяликлярини дуймаг бажарыьы габарыг сурятдя тязащцр едир. Ясярдя муьамдан эениш истифадя олунмасына бахмайараг муьамын, мящз мцхтялиф сяслярдя ифасы классик опера яняняляриндя йени жящят кими диггяти жялб едир. «Натяван» операсында бязи сящнялярдя симфоник оркестр халг чальы алятляринин сяслянмясиня йахындыр.

        «Натяван» операсынын юзцнямяхсус хцсусиййятляриндян бири дя онун ифадя тярзинин садялийи, сямимилийи иля баьлыдыр. Бцтцн бунлар ясярин мусиги дилиндя дя юз тяжяссцмцнц тапмышдыр. «Натяван» операсы, шцбщясиз ки, юзцнцн зянэин мелодизми иля дцнйа опера сянятиня вя милли яняняляримизя истинад едяряк йени ахтарышлар истигамятиндя атылан бир аддымдыр.

       








Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70