ГАРАЖАОЬЛАН АШЫГ ЩАВАЛАРЫНЫН ТЯЩЛИЛИНЯ ДАИР МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Щакан Абдулкадир оьлу Татйуз
 

Тцрк дцнйасында ашыглыг янянясинин ян эюркямли нцмайяндяляриндян бири дя Гаражаоьлан олмушдур. О, Тцрк поетик-мусиги дцнйасынын бюйцк сималарындан бири кими юз йарадыжылыьы бахымындан да сечилмишдир. Гаражаоьланын мцражият етдийи мювзулар юзцндя ешги, эюзяллийи, тябиятдян илщам алмаьы вя с. хцсусиййятляри якс етдирир. Онун юзцнцн тяхяллцсц иля йазылан шеирляриндя дя мцхтялиф йер вя ярази адларынын гейд олунмасы онун бир сяйащятчи сяняткар олмасындан хябяр верир. Буна эюря дя биз Гаражаоьланы йашадыьы ясрин «сяййащчы озан типиня» дахил едя билирик. Гаражаоьлан йалныз Тцркийядя дейил, демяк олар ки. Тцрк дцнйасынын яксяр яразиляриндя дя танынмагдадыр. Бу юлкялярдян бири дя гардаш юлкя олан Азярбайжандыр. Гаражаоьланын Азярбайжанда да таныныб севилмясинин сябяби, халгын баша дцшяжяйи садя, сямими вя ахыжы ядяби бир шеириййат дили истифадя етмясиндян иряли эялмишдир. Бунунла бирликдя Дядя Горгуд (Горгуд Ата), Гаражаоьлан, Короьлу, Дадалоьлу кими шаирляр Тцрк дцнйасынын танынмыш халг гящряманы олдугларындан, Тцрк мядяниййятинин мювжуд олдуьу вя йа щаким олдуьу бцтцн яразилярдя дя танынмагдадырлар. Тядгигатымызын ися ясасыны тяшкил едян Гаражаоьлан мювзусу Азярбайжанда бир чох шаирлярин дя илщам мянбяйи олмушдур. Гаражаоьлан йарадыжылыьыны дюврцмцзя гядяр Тцркийядя вя Тцркийя яразиляриндян кянарда да бир чох арашдырмачылар ядяби-поетик жящятдян тядгиг едяряк гиймятли елми ясярлярин мейдана эялмясиня сябяб олмушлар. Лакин, Гаражаоьлан ашыг щаваларынын вя тцркцляринин мелодик вя мелопоетик гурулушу бахымындан анализи вя тящлили щеч заман апарылмамышдыр. Буна эюря дя, бир елми арашдырма кими илк дяфя олараг Гаражаоьлан ашыг щаваларында щям лад-мягам, интонасийа хцсусиййятляринин вя мелопоетик хцсусиййятлярин арашдырылмасы иля йанашы, щям дя Гаражаоьланын йашадыьы мцхтялиф жоьрафи яразилярдя Тцрк халгларынын арасында мяшщур олан вя танынан тцркцляринин бюйцк тядгиги ящямиййят кясб едир.

        Онун йарадыжылыьы юзцндя тарихи, сийаси, мусиги, ядяби вя диэяр жящятляри якс етдирмишдир. Гаражаоьлан йарадыжылыьында юзцндян яввялки озанларын, халг мусигичиляринин йарадыжылыьы якс олунмушдур.

        Гаражаоьлан щям Тцрк дцнйасы вя щям дя Анадолу Тцрк мядяниййятиндя чох танынан бир шаири олмушдур. Лакин, онун бу гядяр мяшщур олмасы, ейни ады дашыйан башга ашыгларын да мейдана эялмясиня вя йа ейни адлы башга ашыгларын да шеир йазмасына сябяб олмушдур. Бу ися щансы шеирин щансы дюврдя вя йа ясрдя йашайан Гаражаоьлана аид олдуьунун тяйин олунмасы цчцн мцхтялиф чятинликлярин йаранмасыны мейдана эятирмишдир. Лакин, Анадолу Тцрк ядябиййатында Гаражаоьлан мювзусу чох йахшы ишлянилдийиндян бу чятинлик ящямиййятли дяряжядя арадан галдырылмышдыр. Ашыг мусигиси мювзусу иля ялагядар бир чох ядяби-поетик тящлиллярин апарылмасы да зярури шярт кими гаршымыза чыхмышдыр. Бу сябябя эюря дя Гаражаоьлан вя онун кими бир чох халг ашыгларынын да шеирляринин мусиги нязяри бахымдан тящлил едилмяси вя ишлянилмяси дя лазым олан ящямиййятли жящятлярдяндир.

        Гаражаоьлан юзцндян сонракы ашыгларын вя ашыг сянятинин мцхтялиф истигамятлярдя инкишаф етмясиндя дя бюйцк рол ойнамышдыр. Онун йарадыжылыьы эениш вя чохшахялийи иля мцасир Тцрк дцнйасынын, Тцрк халгларынын халг мусиги сянятиня дя юз тясирини эюстярмишдир.

        Гаражаоьлан йарадыжылыьы, онун Тцрк дцнйасында мювгейи, тарихи-жоьрафи бахымдан хцсусян, Анадолу яразисиндя фяалиййяти мцщцм ящямиййят кясб етмишдир. Бу жящятдян бир ашыг кими Гаражаоьлана мяхсус саз аляти спесифик хцсусиййятляря малик олмушдур. Гаражаоьлан сазын ян тякмил формасы олан жцря саздан истифадя етмишдир.

        Мящз, Гаражаоьлан йарадыжылыьында жцря саза ясасланараг бястялянян ашыг щавалары вя тцркцляр онун ифа принсиплярини вя ифа техникасыны даща да тякмилляшдирмишдир. Гаражаоьлан йарадыжылыьынын беля мцхтялиф истигамятли шякилдя инкишафы Гаражаоьланлар няслинин, Гаражаоьланлар мяктябинин йаранмасы цчцн зямин йаратмышдыр.

        Гаражаоьлан йарадыжылыьы мцасир дюврцмцздя дя Тцрк дцнйасынын вя Тцрк халгларынын ашыг мусиги йарадыжылыьында да бюйцк ящямиййятя малик олмушдур. Онун йарадыжылыьынын юйрянилмяси щал-щазыркы дюврцмцздя дя Тцрк халгларынын бцтювляшмяси, бирлик тяшкил етмяси бахымындан да важибдир.

        Гаражаоьлан ашыг щавалары период вя жцмлялярин нювбяляшмяси шяклиндя форма гурулушу етибары иля ики вя йа цч щиссяли олур. Бурада инструментал ифа експозисийа мцгяддимя шяклиндя мювжуд олур. Чальы баьламалары, нягарят, нягарятя ялавя, тяркиб сюзлярин истифадяси хцсуси ящямиййят кясб едир. Бу принсипляр йалныз Гаражаоьлан йарадыжылыьында дейил, бир сюзля ашыг сянятиня хас олан цмуми ашыг сянятинин ян зярури ифа шяртляри иля якс олунур.

        Гаражаоьлана мяхсус ашыг щавалары мцхтялиф бяндлярдян тяшкил едилмяси, лакин 4 мисралы шеирлярин гафийя гурулушларынын ганунауйьун шякилдя ифадя олунмасы ашыг сянятиня хас ясас юзяк кими Гаражаоьлан йарадыжылыьында юз яксини тапыр. Онун йарадыжылыьынын ясас гайясини байаты, гошма вя эярайлы шяклиндя йазылан шеир нцмуняляри тяшкил едир. Шеир бяндляриндя раст эялинян Гаражаоьлан тяхяллцсц, онун шеирляринин даща мяналы ифадя едилмяси принсипиня хидмят едир. Бязян бу щаваларын вя ашыг щаваларынын ифасы заманы йцксяк тесситуралы нотлар ешидилир. Беля бир ифа тярзи ифачыдан бюйцк мящарят тяляб едир. Бу заман мцшайият саз аляти васитяси иля щяйата кечирилир. Беля мцшайият «Бозук дцзян» вя «Баьлама» кюкляриня ясасланыр.

       
Йухарыда да гейд едилдийи кими Гаражаоьлан ашыг щаваларынын мелодийаларынын лад-мягам вя ритмик хцсусиййятляри илк дяфя олараг бизим бу тядгигатымызда юзцня йер алыр. Арашдырылан Гаражаоьлан ашыг щаваларынын формалашмасы вя ъанры бахымындан, форма, лад-мягам, майя, кулминасийа сяси, темпляр, сяссырасы, юлчц вя сяс диапазону кими мцхтялиф истигамятлярдян тядгиг едяряк дяйярли елми нятижяляр ялдя едилмишдир. Беля бир нятижяйя эялинир ки: мин ашыг щаваларынын 2/4, 4/4, 6/4, 6/8, 7/8, 8/8, 10/8, 12/8, 23/8, юлчцляриня вя узун щавалара раст эялинир.

        Бурада Гаражаоьлана мяхсус ашыг щавалары эярайлы вя гошма нювцндя юзцнц эюстярир. Гаражаоьланын ашыг щавалары арашдыраркян ашаьыдакы хцсусиййятляр юзцнц эюстярир.

        1.Бурада даща чох 4/4 юлчцляр юз яксини тапыр .

        2. Бу щавалаын сяс диопозону 8-10 сяс арасында баш верир.

        3. Бу щавалаын майя сяси яксяриййят вахт «лйа» сяси иля ялагядар олур.

        4. Тцркцлярдя ян чох истифадя едилян ясас тонлар си бемол вя фа# сяслярини ящатя едир. Бу принсип Гаражаоьланын ашиг щаваларынын ян чох сур вя сцстяр мягамлары иля ялагядар олдуьуну якс етдирир. Бу лад-мягамлар щям Тцрк халг мядяниййятинин мящсулу олан халг мусигисиндя, щям дя мцхтялиф шящяр мядяниййятляринин мящсулу олан Классик Тцрк Мусигисиндя (Тцрк Сянят Мусигиси) ян чох истифадя едилян лад-мягамлардыр.

        5. Темплярин ися чох сцрятли олмайан вя аьыр темпдя ифа едиля билян Ларэщетто-Адаэио () шяклиндя якс олундуьу айдын эюрцнцр.

        6. Гаражаоьланын ашыг щавалары ядяби-поетик бахымдан тящлил олундугда ися ясасян байаты, эярайлы вя гошма нювлц шеирлярин онун йарадыжылыьында юзцнямяхсус йер тутмасы иля диггяти жялб едир.

        7. Тядгигатымызын ялавяляр бюлмясиндя дя эюрцндцйц кими, Анадолу яразисиндя мювжуд олан Гаражаоьланын шеирляри; Ярзурумдан Ниьдейя, Едирнядян Гарса гядяр олдугжа эениш бир жоьрафи яразидя эениш йайылмышдыр. Лакин Анадолу Тцрк халг мусигисиндя щяр бюлэянин, щяр шящярин щятта бязи мащалларын беля юзцня хас тцркцляринин инструментал чальы ифасына вя ифадя формаларына раст эялинир. Йухарыда да эюстярдийимиз кими Анадолунун мцхтялиф бюлэяляриндян йыьылан вя ялдя олунан Гаражаоьлан тцркцляри мцхтялиф метроритмик юлчцлярдя ифа едилмякдядир. Апардыьымыз бу тядгигат истяр-истямяз беля бир суал доьурур: - Эюрясян Гаражаоьланын эязиб сейр етдийи щяр бир бюлэянин цслубуна уйьунму тцркцляр чалыб охуйарды, йа йох?

        Беля бир ифанын мцмкцн ола билмяйяжяйиндян Гаражаоьланын шеирляринин щяр бюлэядя, щяр шящярдя вя бу бюлэя вя шящярляря хас олан вя жцзи бир из кими эюрцнян ифа цслуб хцсусиййятляринин олмасы лабцддцр. Лакин, бу жящятляр ядяби-поетик вя мядяни яняняви хцсусиййятляр дахилиндя юзцнямяхсус ифа кейфиййятляри иля формалашараг, хцсусиля мелодик нцмунялярин гурулушунун аноним хцсусиййятляр дашымасы кими дя гейд едиля биляр. Бу сябябя эюря дя Гаражаоьлан тцркцляринин халг мусигисиня аид едилмяси, вя щям дя халгын вя йа жямиййятин дуйьуларыны якс етдирмяси бахымындан да диэяр бир ящямиййяти юзцндя дашымагдадыр.

        Дядя Горгуд, Гаражаоьлан, Короьлу, Дадалоьлу, Ашыг Гяриб, Молла Пянащ Вагиф, Сары Ашыг, Ашыг Гурбаны, Ашыг Ялясэяр, Ашыг Шямшир, Мящтимгулу кими халг ашыг вя шаирляри щям Тцрк халг ядябиййаты вя щям дя Тцрк мусиги мядяниййяти дахилиндя олдугжа ящямиййятли бир йер тутмагдадыр.

        Диссертасийада бящс етдийимиз кими Гаражаоьлан йалныз Анадолу Тцркляриня мяхсус олан бир озан дейил, о бцтцн Тцрк жоьрафи яразиляриндя дцшцнжялярдя йашайан вя танынан бир ортаг гящрямандыр. Бу хцсусда Гаражаоьлан иля ялагядар бцтцн Тцрк жоьрафи яразиляриндя апарылажаг арашдырмалар вя ялдя едилян мялуматлар Гаражаоьланын ашиг щаваларынын сайыны бир гядяр дя артырмаьа хидмят едяжякдир.

        Апарылан бу тядгигат заманы Анадолудан башга диэяр Тцрк жоьрафи яразиляриндя Гаражаоьлан йарадыжылыьы иля баьлы бир чох мадди вя мядяни дялиллярин йыьылыб топланылмасына йеня ещтийаж вардыр. Лакин бунларын едилмяси цчцн замана ещтийаж вардыр. Тцрк жоьрафи яразиляриндян йыьылан вя ялдя олунан материалларын чох олмасы Гаражаоьлана аид даща эениш фолклор нцмуняляринин ялдя едилмясиня хидмят етмиш оларды. Лакин халгын щяйаты дахилиндя сон дяряжя ящямиййятли олан бу жцр арашдырмаларын апарылмасы, дюврцмцздяки глобаллашма иля ялагядар мцхтялиф сийаси бахышларын да эюз юнцня эялмясини нязяря алсаг бу мювзунун айры бир ящямиййят дашыдыьынын да нежя важиб олдуьуну эюря билярик. Шцбщясиз ки, Гаражаоьлан иля ялагядар щям дейиляжяк щям дя йазыла биляжяк чох елми арашдырма мювзулары щяля дя проблем кими гаршыда дайаныр.

        Гаражаоьлан щям Тцркийя, щям дя Тцрк дцнйасынын бир чох яразиляриндя чох йахшы танынан вя севилян щям дя бир халг гящряманы кими дя дяйярляндирилмялидир. Йухарыда да гейд етдийимиз кими Гаражаоьлан вя онун кими бир чох халг гящряманлары Эаспыралы Исмайылын «Дилдя, Ишдя, Фикирдя бирлик» фялсяфяси чярчивясиндя Тцрк дцнйасынын бирлик вя бярабярлийиндя санки бир ялагя функсийасы йериня йетирмякдядир. Бу сябябдян Гаражаоьлан йарадыжылыьында ашыглыг яняняси вя бу чярчивядя дахилиндя апарылан бир чох мядяни кцтляви ишляр мядяниййятлярарасы вя миллятлярарасы ялагялярин дцнйаэюрцшц бахымындан олдугжа ящямиййят дашымагдадыр. Мядяниййят мяфщуму бахымындан ися бир миллят щяйаты дахилиндя илк ясас функсийаны йериня йетирян ян ящямиййятли жящятляр Гаражаоьлан йарадыжылыьында юз яксини тапмагдадыр. Башга сюзля десяк, ейни заманда Тцрк дцнйасынын ортаг гящряманлары да бу дяйярляря сащиб олараг, бир миллятин йашамасы вя щяйатыны давам етдирмяси цчцн ясас мяняви дяйярлярин дашыйыжысы олмушлар.


        В статье Хакана Татюза «Взгляды к анализу ашыгских напевов Караджаоглан». в тюркском мире» дается представление о жизни и творчестве ашыга Караджаоглан, поэтическое наследие, которого, в последствие сыграл большую историческую роль в распространение его во всем тюркском мире, приобретая значение общетюркского ашыга дастана-сказителя. Принадлежащие ему своеобразные ашыгские напевы в синкретическом осмыслении музыкального и литературно-поэтического языка дают возможность вести широкую исследовательскую работу на фоне его творческой деятельности и дать научную оценку.

        Ключевые слова: Караджаоглан, ашыг, творчество, сказитель, тюркский мир.



        The article Hakan Tatyuza "Views to the analysis Karadzhaoglan ashig songs." in the Turkic world "provides insight into the life and work of Ashig Karadzhaoglan, poetic heritage, which, in the latter played an important historical role in the spread it all over the Turkic world, acquiring value-Turkic Ashig dastan narrator. Belonging to it original ashig songs in a syncretic understanding of musical, literary and poetic language make it possible to conduct extensive research on the background of his career and provide a scientific assessment.

        Key words: Karadzhaoglan, Ashiq, creativity, the storyteller, the Turkic world.


        Щакан Татйуз 1967-жи илдя Тцркийянин Ниьде шящяриндя анадан олмушдур. 1986-жы илдя Истанбул Техник Университеси Тцрк Мусигиси Дювлят Консерватуарында Баьлама ихтисасы цзря лисанс, 1999-жу илдя Ниьде Университеси Сосйал Билимлер Енститцсц Эцзел Санатлар Анабилим Далы, Мцзик Юьретим проэрамы Билим Далында йцксек лисанс тящсилиня башламышдыр. Щал-щазырда Газиантеп Университеси Тцрк Мусигиси Дювлят Консерватуарында мцдир вязифясиндя чалышыр. 2008-жи илдян Ц.Щажыбяйли адына Бакы Мусиги Академийасында Бабяк Гурбановун рящбярлийи алтында сянятшцнаслыг цзря фялсяфя доктору диссертасийа иши цзяриндя чалышыр.

        е-маил: татйуз@эантеп.еду.тр        








Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70