Ц.ЩАЖЫБЯЙЛИНИН “АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МУСИГИСИНИН ЯСАСЛАРЫ ЦЗРЯ МАТЕРИАЛЛАР” АДЛЫ ЯЛЙАЗМАСЫНДА “ШИКЯСТЯ” ЯЛАВЯ ЛАДЫ ЩАГГЫНДА
Ирадя КЮЧЯРЛИ
 

Мялум олдуьу кими, Ц.Щажыбяйлинин “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяри 1945-жи илдя ишыг цзц эюрмцшдцр. Азярбайжан мусигишцнаслыг елминдя йени бир мярщяля ачан бу фундаментал ясяр дащи бястякар вя мусигишцнас-алимин узун мцддятли, щяртяряфли вя дярин елми йарадыжылыг фяалиййятинин нятижясидир. Ц.Щажыбяйлинин ясярдя юз яксини тапан елми-нязяри фикирляри онун яввялляр йаздыьы мягаля, мярузя вя чыхышларында, еляжя дя, ялйазма шяклиндя олан арашдырмаларында иряли сцрцлмцш, давамлы шякилдя инкишаф етдирилмишдир. Беля ясярлярдян бири дя, елми бахымдан бюйцк ящямиййят вя мараг кясб едян “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары цзря материаллар” адлы ялйазмасыдыр (рус дилиндя - 30-жу илляря аид едилир) 1. Биз бу мягаля чярчивясиндя ялйазмада иряли сцрцлян йалныз бир мясяляйя - ялавя ладларла баьлы фикирляря, даща конкрет десяк, “Шикястя” ялавя лады иля баьлы фикирляря диггят чякяжяйик.

        Ц.Щажыбяйли “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары цзря материаллар” ялйазмасынын ялавя ладлар бюлмясиндя ясас ладларла йанашы бир нечя ладын адыны чякмиш, онлары тяртиб етмиш вя ялавя ладлары ясас ладлара эюря системляшдирмишдир. Мараглыдыр ки, бунларын арасында “Шикястя” ялавя ладынын ады да вардыр. Мусигишцнас-алим гейд едир ки, “Сеэащ” сяссырасында гурулан ялавя лад: “Шикястя”2 - дир. Ц.Щажыбяйли йазыр: “Шикястя” вя онун нювляри: “Шикястейи-фарс”, “Гарабаь шикястяси”, “Ширван шикястяси”, “Кясмя шикястя”. Сяс сырасы е - ф - э - а - б - ж. Мелодийанын башланьыж сяси вя истинад пилляси - э сясидир. Тамамлайыжы тон - е. 3

        Мялум олдуьу кими, Ц.Щажыбяйли “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриня “Шикястя” ялавя ладыны дахил етмямишдир. Ясярдя “Шикястейи-фарс” ады алтында “Сеэащ” мягамынын бир шюбяси - бюлмяси (отдел) тягдим едилмишдир. Ц.Щажыбяйли “Шикястейи-фарс”ын истинад пиллясини гейд етмиш вя, ян башлыжасы, бу бюлмяйя аид мусиги композисийасы бястялямишдир, мусиги бястялянмясиня аид бир сыра ачыгламалар вермишдир. Мящз алим-бястякарын бюлмя щаггындакы фикирляри вя йаздыьы мусиги композисийасы бир чох мясяляляря айдынлыг эятирян дцстур ящямиййяти дашыйыр. Мусиги композисийасына вя нязяри ачыгламалара эюря, “Шикястейи-фарс”ын истинад пилляси “Сеэащ” ладынын сяс гатарынын ясас тонунун квинтасыдыр (ВЫп). Ясас тонун квинтасы вя майя, ясас тонун квинтасы вя ясас тон, еляжя дя, майя вя ясас тон мцнасибятляри мелодик юзяйин кюкцндя дайаныр. Цмумиййятля, бу цч тон “Сеэащ” мягамынын дайаг сцтунудур (ЫЫп(ясас тон) - ЫВп(майя) - ЫВп(ясас тонун квинтасы)). Хцсусиля дя, “Шикястейи-фарс” цнванлы мусиги парчаларынын ясасында дайаныр.

        Яэяр мелодик юзяйя нязяр салсаг, ясас тонун квинта сясиндян майяйя доьру йюнялян щярякят хяттини излямиш оларыг: ясас тонун квинтасы - майянин цст апарыжы тону - майя (бюйцк секунда+ кичик секунда). Бу мелодик щярякят хятти ян гядим интонасийа едилмя тязащцрляриндян биридир: ашаьы истигамятли, тядрижян дайаг нюгтясиня дцшян, санки “сцрцшян”, диапазон бахымдан кичик мелодик щярякят хятти. Азярбайжан халгы юз щисс вя дцшцнжялярини бу оху тярзи иля - мящз бу шякилдя ифадя етмишдир. “Шикястейи-фарс”ын мелодик вя интонасийа инкишафы бу щярякят цзяриндя инкишаф едир.

        Яэяр “Гарабаь шикястяси” вя “Кясмя шикястя”нин вокал мелодийасына нязяр салсаг, ейни интонасийа едилмя хцсусиййятлярини эюрярик. Ц.Щажыбяйли бу щавалары ашыг йарадыжылыьына аид етмиш, “ашыг дястясинин дястэащы” адландырмыш вя “цч тондан ибарят бир мусиги” кими гейд етмишдир. “Биздя бир чох тясниф вя ел мащнылары вардыр ки, онларын щавалары йалныз цч тонун комбинасийасындан ямяля эялир.” 4 - сюзлярини дя о сюйлямишдир. Илк бахышдан садя эюрцнян бу фикирлярля Ц.Щажыбяйли йеня дя дащи симасыны - милли рущуну, дуйьу щиссинин дягиглийини нцмайиш етдирмишдир. О, дахилян бу интонасийа едилмяни принсип олараг дцзэцн дярк етмиш, милли сяжиййясини щисс етмиш вя щяр мягамда олдуьу кими, йыьжам тутумлу, тезис ящямиййятли фикирляр сюйлямишдир. Бу фикри сонралар М.С.Исмайылов вя Л.Караэичева, (“Сеэащ” ладында йазылмыш мащныларда мелодик инкишаф адятян ясас тонун квинтасынын (сяс гатарынын ВЫ пилляси) ятрафында башлайыр вя “Шикястейи-фарс” адыны дашыйыр, сонра ися ладын тоникасында каденсийа иля тамамланыр (“Майе-сеэащ” шюбяси). - “Азярбайжан мусигиси”( рус дилиндя), Москва, 1961, с.25.), З.Сяфярова давам етдирмишляр (“Халг мащныларынын вя тяснифляринин трихорд мелодик ясасы иля йанашы, Ц.Щажыбяйов ”Азярбайжан мусиги щяйатына бир нязяр” мягалясиндя “Ширван шикястяси” вя “Гарабаь шикястяси” кими ритмик муьамларын да трихорд ясасыны гейд едир. - “Азярбайжанын мусиги елми”, Бакы, 1998, с.314) 5

        Еркян интонасийа едилмя принсипляри юйрянилмиш вя мцяййян едилмишдир. Азярбайжан мусигисиндя дя гядим интонасийа едилмя принсипляринин тязащцрляри излянилмиш вя мцяййян мянада цзя чыхарылмышдыр. Глиссандолар - “сцрцшян” интонасийалар, дихорд, трихорд, тетрахорд щярякятляри, вя с. Бир чох халгларын мусиги мядяниййятиндя юзцня йер алан бу принсипляр щяр бир халгын ана дили, еляжя дя, поетик, ядяби вя мусиги дили, щяйат тярзи вя бир чох башга амиллярля баьлы олараг милли сяжиййя кясб етмишдир. Лад нязяриййясиня ясасян, мящз “екмелик” глиссандолар, дайаг тонунун мцяййян олунмасы вя йахын сясляр васитясиля ящатя олунараг жазибя тону кими тясдиглянмяси - “охунмасы”, дихорд, трихорд, тетрахорд вя с. интонасийаларын инкишафы сонралар лад-мягам системинин, сяс гатарынын йаранмасына эятириб чыхармышдыр. Фикримизжя, бюйцк секунда вя кичик секунда щярякятиндян йаранан трихорд “Сеэащ” мягамынын ясас интонасийа юзяйидир вя ола билсин ки, мягамын формалашмасында илкин структурлардан бири олмушдур.

        Ону да гейд едяк ки, “Шикястейи-фарс” шюбяси бир сира муьам-дястэащларын тяркибиня дахилдир. Раст, Мащур-щинди, Орта Мащур, Байаты-Гажар, еляжя дя, Шур муьамларынын ян мцщцм тяркиб щиссяляриндян бири кими чыхыш едир. “Шикястейи-фарс”ын мягам ясасыны “Сеэащ” мягамы тяшкил едир. Мцхтялиф лад ясаслы муьам дястэащларынын шюбяляри дахилиндя “Шикястейи-фарс”а кечид сеэащ мягамы мцщити йарадыр вя модулйасийа хасиййяти дашыйыр. Щяр бир муьамын юзял хцсусиййятляри, мцхтялиф майя йцксяклийи бу муьамлара дахил олан “Шикястейи-фарс” шюбяляриня мцяййян мянада, фярдилик эятирмишдир. Бу вя йа диэяр муьамла баьлы олан “Шикястейи-фарс” юзцнямяхсус чаларлара, овгат, интонасийа вя с. юзяллийиня, “няфяс” вя “эязишмяляря” маликдир. Бунунла беля, модулйасийа ящямиййятли бу шюбя айры-айры муьамларын тяркиб щиссяси кими цмуми мязмун етибариля мцхтялиф олмагла бярабяр характерик мелодик, мягам-интонасийа мязмунуна маликдир вя ейни юзяк цзяриндя йаранмышдыр.

        Йенидян Ц.Щажыбяйлинин “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары цзря материаллар” адлы ялйазмасына гайыдаг вя “Шикястя” ялавя ладынын сяс сырасына нязяр йетиряк. Сяс сырасындан эюрцндцйц кими, “Шикястя” ялавя лады Ц.Щажыбяйлинин дедийи кими, “Сеэащ” ладынын сяс сырасынын бир парчасыдыр: щ - ж - д - е - ф - э - а - б - ж - д. Бу сяс сырасында алим ики пилляни - майянин квинтасы вя майя сясини (“тамамлайыжы тон”) хцсуси олараг дяйярляндирмишдир. Фикримизжя, Ц.Щажыбяйли бу ялавя лады тяртиб едяркян йухарыда адыны чякдийи щаваларын вокал мелодийасына ясасланмышдыр. Яэяр вокал-инструментал мусигинин там диапазонуну (вя йа щармоник лады) нязяря алараг тящлилляр апарсаг, йухарыда эюстярилян сяс сырасынын бир гядяр дя эенишляндийини мцшащидя етмяк мцмкцндцр: ж - д - е - ф - э - а - б - ж . (Бу заман, эюрцрцк ки, “Шикястя” вя башга бир ялавя лад - “Шури-Шащназ” ладларынын сяс сыралары цст-цстя дцшцр. Буна бахмайараг, онлар бир-бириндян фярглянир вя мцхтялиф тамамлайыжы тона маликдирляр: “Шикястя” - е, “Шури-Шащназ” - д. Цмумиййятля, гейд едяк ки, щяр ики ялавя лада ясасланан щаваларын мелодийаларында охшар интонасийа-мелодик хцсусиййятляр эюрмяк мцмкцндцр. Бу ися, артыг, арашдырылмасы важиб олан башга бир йени мювзудур.)


1. Бу щагда даща ятрафлы-бах: Ж.Щясянова. Цзейир Щажыбяйлинин йарадыжылыьында милли мусигинин нязяри ясаслары. Бакы, 2009, с.75

2. Гаджибеков У.А. Материалы по основам азербайджанской народной музыки. Рукопись, Институт .Рукописи НАНА им. М.Физули. фонд 17, архив 22, ед.хр.106.Бах: Ж.Щясянова. Цзейир Щажыбяйлинин йарадыжылыьында милли мусигинин нязяри ясаслары. Бакы, 2009, с.75

3. Орада, с.74-77.

4. Ц.Щажыбяйов. Азярбайжанда мусиги тящсили. Ясярляри, ЫЫж., Бакы,1965, с.242. Бах:З.Сяфярова. Азярбайжанын мусиги елми. Бакы, 1998, с.313.

5. Бу фикир “Азярбайжан халг мусиги йарадыжылыьында “Шикястя” (И.Кючярли) адлы намизядлик диссертасийасында вя ейни адлы монографийада тящлил едилмишдир. Бакы, 1994, 2004.

        Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70