“РЯЩАБ” МУЬАМЫНЫН МЕЛОДИК ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Бянювшя РЗАЙЕВА
 

Щяр бир муьамын айры-айрылыгда юйрянилмяси, тарихи инкишаф йолунун арашдырылмасы муьам сянятинин кечдийи йолу излямяйя имкан верир. Муьамым тарихи вя нязяри жящятдян арашдырылмасы даим мусигишцнасларын диггят мяркязиндя дурур. Азярбайжанын шифащи яняняли профессионал мусиги ирсиндя муьам-дястэащларла йанашы, кичик щяжмли муьамлар да мцщцм йер тутур. Бу бахымдан кичик щяжмли муьамлардан бири олан “Рящаб” муьамыны тарихи вя нязяри жящятдян арашдырылмасы актуаллыьы иля диггяти жялб едир.

        Муьамын елми ядябиййатда юз яксини тапмыш инкишаф тарихини изляйяряк, гейд етмяк лазымдыр ки, Азярбайжанын шифащи яняняли мусигисиндя Орта ясрлярдя формалашмыш “Рящаб” (“Рящави”) муьам дястэащы сонрадан кичик щяжмли мцстягил муьама чеврилмишдир. Яввялляр чохтяркибли олан “Рящаб” муьамынын диапазону заман кечдикжя кичилмиш, шюбяляринин сайы азалмыш вя нятижядя “Рящаб” кичик щяжмли мцстягил муьамлара аид едилмяйя башланмышдыр (2; 3; 6). Бу просес ХХ ясрин ЫЫ йарысына кими давам етмишдир. Муьам жядвялляринин вя муьам програмларынын, “Рящаб” муьамынын сясйазыларынын вя нот йазыларынын нязярдян кечирилмяси, онларын мцгайисяли тящлили “Рящаб” муьамынын кечдийи тарихи инкишаф йолуну цзя чыхармаьа имкан верир.

        “Рящаб” муьамынын ики нот йазысы чап олунмушдур. Онлардан биринжиси, Няриман Мяммядов тяряфиндян Ящмяд Бакыхановун ифасындан йазылмышдыр (4). Бу нот йазысында “Рящаб” муьамы ашаьыдакы тяркиб щиссяляриндян ибарятдир: “Рящаб мцгяддимяси”; “Бярдашт”; “Ямири”; “Нява”дан бир щисся; “Рящаб”; “Рящаб рянэи”; “Шикястейи-фарс”; “Мцбярригя”; “Рянэ”; “Ираг”; “Пянжэащ”; “Гяраи”; “Мясищи”; “Тясниф”.

        “Рящаб” муьамынын икинжи нот йазысы тарзян Якрям Мяммядлинин тяряфиндян щяйата кечирилмишдир (5). Щямин вариант эюркямли тарзян-педагог Камил Ящмядовун ифачылыг янянясиня уйьундур. Щямин нот йазысында “Рящаб” муьамы ашаьыдакы шюбялярдян ибарятдир: “Бярдашт” (“Ямири”); “Рящаб”; “Шикястейи-фарс”; “Яраг”; “Мясищи”; “Рящаба айаг”.

        Муьамын инструментал шякилдя ифасыны якс етдирян бу нот йазысы йалныз муьам шюбяляриндян ибарятдир вя Н.Мяммядовун нот йазысындан фяргли олараг, бурада рянэ вя тясниф нцмуняляри юз яксини тапмамышдыр.

        Ящмяд Бакыхановун “Азярбайжан халг рянэляри” (1) вя Рамиз Зющрабовун “Азярбайжан тяснифляри” (7) мяжмуяляриндя биз “Рящаб” муьамынын рянэляриня вя тяснифляриня раст эялирик. “Рящаб” рянэляри Я.Бакыхановун ифачылыг янянясиня уйьун олуб, онун рящбярлик етдийи халг чальы алятляри ансамблынын ифасында сясляндирилмишдир. Щямин ансамблын лент йазыларында да бу рянэлярин бир чохунун йер алдыьыны мцшащидя едирик. Мяжмуядя “Ращаб” башлыьы алтында “Ращаб - Ы”, “Ращаб - ЫЫ” вя “Овшары” рянэляри йер алмышдыр.

        Р.Зющрабов дюрд “Рящаб” тяснифини йазыйа алмышдыр. Онлардан икиси ханяндя Няриман Ялийевин ифасындан йазылмышдыр, щям мцстягил шякилдя, щям дя “Майейи-Рящаб” шюбясиндян сонра халг сюзляриня ифа олунур: “Эцлляр ачылыр, бцлбцлляр охур, бащар чаьында”; “Мян гурбанам сян тяк йара”. Диэяр “Рящаб” тяснифи ханяндя Щажыбаба Щцсейновун ифасындан йазылмышдыр: “Вурма дяхи ол зцлфц пяришаны шаня” (халг сюзляриня), муьамын сонунда ифа олунан бир тяснифдир. Нота йазылмыш даща бир тясниф ися ханяндя Гарахан Бещбудов тяряфиндян йарадылмыш вя илк ифачысы ханяндя юзц олмушдур: “Дцнйада щярянин бир пайы вар” (сюзляри шаир Ариф Абдуллазадяйя мяхсусдур).

        Эюрцндцйц кими, Азярбайжан муьамларынын, о жцмлядян, “Ращаб” муьамынын, рянэ вя тяснифлярин бир нечя вариантда нот йазылары мювжуддур. Бу нот йазылары мцхтялиф бястякарлар вя мусигишцнаслар тяряфиндян мцхтялиф ифалардан щяйата кечирилмишдир.

        Биз юз тядгигатымызда Якрям Мяммядлинин нот йазылары ясасында онун мусиги дилинин гурулушуна нязяр салырыг (5).

        Муьамын “Бярдашт” шюбясинин “Ямири” адландырылмасы бу нот йазысында юзцнц эюстярир. “Бярдашт” - “Ямири” икинжи октаванын “до” сясиня истинад етмякля, бу сясин тякрарланмасы иля башланыр. Даща сонра “до2” - “сол1” чярчивясиндя енян-йцксялян щярякят формасы верилир ки, бу да муьам мелодийасынын “до” шур лад-тоналлыьына ясасландыьыны цзя чыхарыр (Нцмуня 1.).

        Мелодийанын инкишафында диапазонун тядрижян эенишляндийини гейд едя билярик. Бу хцсусиййяти артыг нювбяти мусиги дцзцмцндя мцшащидя едирик. Беля ки, бурада мелодик щярякят “до2” сяси ятрафында эязишмядян башлайараг, “до” шур ладынын пилляляри цзря секвенсийавари шякилдя октава чярчивясиндя енян щярякятя ясасланыр вя бир октава ашаьыда майяйя - “до1” сясиня чатдырылыр. Бурада ики гоншу сяс арасында щярякятдян ямяля эялян мотив секвенсийанын ясасына чевриляряк, пилля-пилля ладын бцтцн сяссырасыны ящатя едир.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, йухарыда нязярдян кечирдийимиз бу нцмунядя “Рящаб” муьамы цчцн характерик олан мелодик-интонасийа юзяйи вя мелодик щярякят формаларынын ясасы гойулур. Бцтцн бунлар “Рящаб”ын ясас хцсусиййятиня чеврилир вя муьамын сонракы инкишафында да юзцнц эюстярир.

        ЯDЯBИYYAT

1. Бакыханов Я. Азярбайжан рянэляри. Бакы, 1964.

2. Бакыханов Т. “Рящаб” муьамынын гыса тарихи. // “Мусиги дцнйасы” ъурналы, №1-2(35),2008. с.67.

3. Бядялбяйли Я. Изащлы-монографик мусиги лцьяти. Бакы, Елм, 1969.

4. Мяммядов Н. Азярбайжан муьамы “Ращаб” вя “Сеэащ-Забул”.Бакы, 1965.

5. Мяммядли Я. Азярбайжан муьамлары (инструментал). Бакы, 2010.

6. Зющрабов Р. Муьам. Бакы, 1991.

7. Зющрабов Р. Азярбайжан тяснифляри. Москва, 1983.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70