ЩАЛК ОЗАНЫ, САЗ ШАИРИ, АШЫК КАВРАМЛАРЫ
Zeynel DEMИR
 

“Исламийет’ин кабулцнден юнжеки дюнемлерде йашайан Тцрк топлулукларында топлумун ортак дуйэуларыны диле эетирен, сорунлара еьилен ве чюзцмлер арайан топлумсал данышманлар дийебилежеьимиз копузлары ешлиьинде шиир сюйлейен кишилер варды. Топлумда сайэын йерлери олан бу кишилер бцйцжцлцк, щекимлик, дансчылык эиби ишлевлери де йерине эетирийорларды. Чешитли Тцрк бойлары тарафындан айры адлар алан бу кишилере Алтай Тцрклери Кам, Кырэызлар Баскы (Бакшы, Бащшы) Йакутлар Ойун, Тонэузлар Шаман, Оьузлар да Озан демектейдилер. Деьишик адларла анылса да эюревлери айни ишлеви йерине эетирмекти. Мущтелиф заман ве меканларда бунлара верилен ещеммийет дережеси, кыйафетлери, кулландыклары мусики алетлери, йаптыклары ишлерин шекли деьишийор. Семадаки мабутлара курбан сунмак, юлцнцн рущуну йерин дибине эюндермек, феналыклар, щасталыклар ве юлцмлер эиби фена жинлер тарафындан эелен ишлери юнлемек, щасталары тедави етмек, базы юлцлерин рущларыны семайа йолламак, щатыраларыны йашатмак эиби мущтелиф вазифелер щеп она аитти. Деьишик Тцрк бойларында фарклы адлар алан топлумсал данышман да дийебилежеьимиз бу бцйцжц-шаирлер дини тюренлерде, шюленлерде, сыьырларда, йуьларда тюрен йюнетимини де сцрдцрцрлерди. Елимизде юрнеклери олмамасына каршын канымызжа Тцрк щалк шиири ве мцзиьинин илк юрнеклери бу бцйцжц-шаирлерин йапылан тюренлерде ортайа койдуклары йаратмалардыр. Топлумсал деьишимлер сонужунда Кам ве Баскылар бирер бцйцжц, Озанлар исе чалэысыйла шиир сюйлейен кишилер щалини алмышлардыр. (1, с. 78-79) Айрыжа Анадолу’да йазылмыш есерлерде озан келимеси иле илэили чок юнемли белэелере растланмактадыр. “Анадолу Селчуклу ордуларында озанлар, зафер эцнцнц такип еден акшамларда о эцнцн кащраманлык сащнелерини копуз чаларак тереннцм еттиклери ве озанларын, эерек эазайа эидеркен, эерексе той еснасында копуз чаларак дестанлар сюйледиклери” (2, с. 48) билинмектедир. “Озанларын ве копузжуларын Селчуклу ордусунда эюрев алмасы Мемлуклар цзеринде тесирли олмуштур. Мысыр Тцрк Мемлукларынын девлет тешкилаты конусунда, Бцйцк Селчуклуларын кувветли тесири алтында калдыклары кабул едилмиш бир эерчектир”.(3, с. 245) “Озанлар, аталары Оьузлара баьлы щатыраларын йашама ве йайылмасында бцйцк роллер ойнамышлардыр. Айрыжа миллийетчилик дуйэусунун эцчленмесинде де топлума юнжцлцк етмишлердир.” (4, 192)

        Кашэарлы Мащмуд’дан, Турфан казыларындан еле эечен метинлерден Илк Тцрк шаирлери оларак билиненлер; Чучу, Апрынчур Тиэин, Ки-Ки, Кцл Таркан, Асыэ Тутунэ, Пратйайа Шири, Калым Кейши, Чысуйа Тутунэ, Сунэку Сели Тутунэ. Факат бунларын йашантылары щаккында щенцз щичбир билэи йоктур. Исламийет’тен юнжеки Тцрк шииринин шаири билинен илк юрнеклерини Уйэурлулар’да булмактайыз. Илк Тцрк шиири Арпын Чор Тиэин’ин Чучу’дан ески олдуьу заннедилмектедир. (5, с.590)

        Саз шаири ве ашык каврамларына эелинже, каврамлардан да анлашылажаьы цзере, саз чаларак базен кенди, базен де башкаларынын дейишлерини сюйлейен диьер тарафтан озанларын, баксыларын, камларын девамы сайылан щалк шаирлери акла эелмектедир. Исламийет’тен юнжеки озанларын, баксыларын, камларын йерини Исламийет’тен сонран саз шаирлери йани “ашыклар” алмыштыр. “Тцрклерин ески щалк шаирлери олан озанлары ве онларын юзелликле копузларла тереннцм етмек цзере вцжуда эетирдиклери озанлык эеленеьи 15. йцзйылын орталарына дек сцрмцш ве Анадолу Тцрклерини илк заманларда башлыжа мцтереннимлерини тешкил еден бу саз шаирлери 15 ве 16. йцзйыл-ларда да бедии фаалийетлерине девам етмишлердир.” (3, с. 353)

        Башланэычта копуз чалан щалк озанлары, кулландыклары чалэынын тарищи сцреч ичерисинде диьер адларыйла “чюьцр’’ ве “саз’’ анылмасыйла да “саз шаири” дейими йерлешмейе башламыштыр. Кушкусуз бурада саз олдукча юнемли бир йер тутмактадыр. Пертев Наили Боратав щалк шаирлерини деьерлендириркен сазын юнемини шюйле белиртийор; “Щалк шаирлери ексерийет итибарийле саз чалан ве шиирлерини сазла сюйлейен шаирлердир. Бунларын есерлери башка бириси тарафындан да наклолунуркен йине сазын рефакатийле тереннцм олунмасы теамцлдендир; щер шиирлерини тереннцм еттиьи эиби диьер эечмиш вейа щален йашайан щалк шаирлеринин есерлерини де сазыйла окур. Сон девирлерде базы шаирлер, саз чалмадыклары щалде ашык тарзында шиирлер йазып сюйлемишлердир. Факат бунлары, ашык тарзыны таклит еден, щеже везнийле манзумелер мейдана эетирен шаирлер телакки етмек даща доьру олур. Саз, щалк шаирлеринин -щанэи катеэориден олурса олсун- мцмеййиз васфыдыр.”

        Щалк едебийаты ичинде ашык едебийатынын доьмасы, шцпщесиз саз шаирлери, ашыклар тарафындан эерчеклешмиштир. Ичерисинде сащиби белли олан “кошук, кошма, диван, дестан, семаи, календери” эиби црцнлер, йа да сюйлейени белли олмайан “мани, тцркц, варсаьы, аьыт” эиби едеби црцнлер “щалк шиири” оларак каршымыза чыкар. “Щалк шиири терими, щалк ичинден йетишмиш кишилерин, озанларын, ашыкларын йа да адлары билинмейен щалк санатчыларынын улусал юлчц щеже юлчцсц иле ве юзел бичимлерде ортайа койдуклары манзум црцнлери капсамына алыр. Йани щалк шиири аланына щем бирейсел щем де аноним црцнлер эирер. Бирейсел оланлар ашыкларын, саз шаирлеринин, калем шаирлеринин, аноним оланлар да илк йаратыжысы билинмейен щалк санатчыларынын есерлеридир.” (4, с. 7)

        15. Йцзйыла кадар варлыьыны девам еттирен озанын йерине 13. Йцзйылдан башлайарак йаваш йаваш йерлешен ве 16. Йцзйылда белирэинлешен ашык терими, бу йцзйылдан итибарен белли юзелликлере сащип шаирлерин эенел ады щалине эелмиштир. 16. Йцзйылдан итибарен эючебе ве кюйлц щалк чеврелеринде варлыкларыны сцрдцрмекте олан ве ески бир эеленеьин сон темсилжилери сайылан копуз ешлиьинде кащраманлык тцркцлери ве дестанлары окуйан озанлардан кендилерини айырмак истейен саз шаирлери, ашык унваныны алмышлардыр. (3, с. 186)

        Ашык, щем кенди йаратмаларыны щем де башка ашыкларын малы олан есерлери сазы ешлиьинде ве юзел бир чалыш текниьийле кулактан кулаьа кушактан кушаьа актаран бир санатчыдыр. Ашыьын санаты, кендисинин ве чевресинин дуйэуларыны ифаде етмейе йарадыьы эиби айни заманда бир эечим кайнаьы да олур. Ашык чоьу заман кащвелерде (ескиден Семао Кащвелери денийорду) дцьцнлерде вейа бензери ортамларда топланан пара каршылыьы санатыны ижра едер. Ашыьын санатында, даима естетик ве фикро еьилимлерине арзуларына жевап вермек зорунда олдуьу бу топлумсал чеврелерин еткиси эюрцлцр. Сермайеси тцкенинже вейа динлейижи чевресинде илэисизлик олдуьуну щиссединже бир сцре ичин илщамларыны тазелемек, кендисини эелиштирмек цзере башка динлейижи чеврелерине карышыр.

        КАЙНАКЛАР

1. Мещмед Фуад Кюпрцлц - Едебийат Араштырмалары, Анкара, 1966, с. 58; Мещмед Фуад Кюпрцлц, Тцрк Едебийаты Тарищи, Истанбул, 1926, сс. 78-79

2. Осман Туран, Селчуклулар Тарищи, Истанбул, 1965, с. 48

3. Мещмед Фуад Кюпрцлц, Тцрк Едебийаты Тарищи, (цчцнжц басым), Ютцкен Нешрийат, Истанбул, 1981, с. 245

4. Щикмет Диздароьлу, Щалк шииринде Тцрлер, ТДК Йайынлары, Анкара, 1969, с. 192

5. Сейит Кемал Караалиоьлу, Ансиклопедик Едебийат Сюзлцьц, Йелкен Матбаасы, Истанбул, 1983, с. 590

6. Мещмед Фуад Кюпрцлц, Тцрк Едебийатында Илк Мутасаввыфлар, Д.И.Бшк. Йайынлары, Анкара, 1976 с. 353

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70