ВОКАЛ-ИНСТРУМЕНТАЛ МУЬАМ-ДЯСТЭАЩЛАР ВЯ ИНСТРУМЕНТАЛ МУЬАМЛАРЫН ТЯДГИГИ МЯСЯЛЯЛЯРИНЯ БИР БАХЫШ
Ариф ЯСЯДУЛЛАЙЕВ
 

Биз иряли сцрцлмцш проблемя аид айры-айры профессионал мусигичилярин, мусигишцнасларын, бястякарларын, халг-профессионал ифачыларын фикир вя мцлащизялярини ачыглайажаьыг. Суал олунур: Бяс инструментал муьамларын ясас хцсусиййяти нядян ибарятдир? Онлар вокал-инструментал муьамларла мцгайисядя композисийа гурулушу, форма, лад ясасы, мелодик, ритмик вя с. бу кими жящятлярдян ня иля фярглянир? Бу суаллара жаваб вермяк цчцн мусигишцнаслыгда муьам ъанрынын тядгигиня аид елми ясярляря мцражият едяк.

        Ц.Щажыбяйли «Азярбайжан мусиги щяйатына бир нязяр» мягалясиндя муьамлары бящрсиз мусиги нювцня аид етмишдир. Онун йаздыьына эюря, бящрсиз мусигинин «чальысында зярб аляти вурула билмяз.» О эюстярир ки, бу нюв бящрсиз мусигийя Азярбайжанда, Иранда дястэащ дейирляр (османлыларда (тцрклярдя - А.Я.) беля шякилдя мусигийя «тягсим» дейирляр.)»

        Бящрсиз мусигийя Ц.Щажыбяйли, щямчинин, ашыг йарадыжылыьы ъанрларындан олан шикястя вя байатылары да аид едир вя онлары «ашыг дястясинин дястэащы» адландырыр. Бурадан беля гянаятя эялмяк олар ки, «дястэащ» анлайышыны Ц.Щажыбяйли мусиги формасы вя йа композисийа гурулушу мянасында эютцрцр. Бу фикир еля Ц.Щажыбяйлинин ады чякилян мягалясиндя дя юз тясдигини тапыр. О йазыр: «Мянжя дястэащ сюзцнцн бир мянасы дяхи русжа «сооруъенийе» дейилян бир тябирдир ки, мусигидя дяхи мяжазян о мянада ишлянилир, йяни мцхтялиф муьам парчалары бир-бириня йарашмаг вя уйьун олмаг шяртиля жям едилиб бир дястэащ ямяля эялир; мясялян, «Раст» дястэащыны тяшкил едян муьам парчалары мцхтясярян бюйлядир: Раст, Цшшаг, Щцсейни, Вилайяти, Хожястя (Шикястейи-фарс), Яраг, Пянжэащ, Раст, Эярайи ки, бунларын щяр парчасына бязян шюбя, бязян эушя вя бязян аваз дейирляр.»

        Ц.Щажыбяйли гейд едир ки, дястэащларын гязялляри мцтляг яруз вязниндя йазылмалыдыр. Щежа вязниндя йазылмыш шеир дястэащ цчцн йарамыр. Ярузла йазылмыш гязялин вязни ися дястэащын мусигиси цчцн вязн мягамыны тутур. Бунанла да Ц.Щажыбяйли муьамда яруз ритмикасы иля мелодийанын гаршылыглы ялагясини юн плана чякир. Ц.Щажыбяйлинин фикринжя, дястэащын щава, вязн вя бящри гейри-мцяййян олса да онун йолу, йяни пярдяляри мцяййяндир. Муьам вя дястэащлары бир-бириндян айыран, онларын щяр бириня хцсуси эюзяллик верян ясас пярдяляридир. Бу пярдяляр сайясиндя «Сеэащ», «Шур», «Чащарэащ» вя с. муьамлар бир-бириня бянзямир, щяр бири дя мцхтялиф тясир баьышлайыр.

        Адыны чякдийимиз мягалядя Ц.Щажыбяйли дястэащын тярифини беля мцяййянляшдирир: «Демяли, дястэащ мусигиси вязнжя шеиря табе, бящрсиз, щавасы гейри-мцяййян, жцмляляри гейри-мцтянасиб бир нюв мусигидир ки, щцсн ижрасы ханяндя вя йа сазяндянин габилиййят вя мящарятиня баьлыдыр.»

        Ц.Щажыбяйли гейд едир ки, дястэащлар юз сянятинин устады олан шяхслярин йарадыжылыьыдыр, пешякар мусигичиляр тяряфиндян йарадылыб ифа олунур. Бунлар ханяндя вя сазяндя дястясидир, Ц.Щажыбяйлийя эюря шящяр вя йа «мяжлис» мусигичиляридир. Бунунла Ц.Щажыбяйли ханяндя вя сазяндя дястясинин фяалиййят эюстярдийи мцщити мцяййянляшдирмиш олур.

        Ц.Щажыбяйли ханяндя вя сазяндя дястясинин цч няфярдян ибарят олдуьуну гейд етмишдир. Бунлардан бири ханяндядир. О, эюзял сяся малик олмалы, устаданя тяьянни етмяли, щямчинин, зярб аляти олан гавалда усталыгла чала билмяли, муьам дястэащларынын ифасы заманы рянэ вя тяснифляря кечдикдя бящр тутмаьы бажармалыдыр. Ейни заманда, ханяндя бцтцн муьам вя дястэащлары лазымынжа билмяли, бир чох шеир, гязял вя тяснифляри йаддашында сахламалыдыр.

        Сазяндя дястясинин цзвляри ися тар вя каманча ифачыларыдыр. Ц.Щажыбяйли тарчаланын ролуну хцсуси гиймятляндиряряк йазыр ки, «тарчалан дястэащларын йолларыны йахшыжа билмялидир ки, ханяндяйя «рящбярлик» етсин, йяни ханяндя бир эушяни охудугдан сонра онун далынжа эялян эушяни чалыб ханяндяни гызышдырсын.»

        Каманчачынын ролу ися Ц.Щажыбяйлинин гейд етдийи кими, тарчаланын далынжа эетмякдян ибарятдир. Ц.Щажыбяйли сазяндялярин муьам кими бюйцк бир сярвяти ясрляр бойу жилаландырмаларыны, шифащи шякилдя диэяр нясля кечирмялярини, усталыг сирлярини интуитив шякилдя мянимсямялярини, бизим эцнляря гядяр эятириб чыхармаларыны хцсуси вурьулайыр.

        Беляликля, Ц.Щажыбяйлинин муьама даир мцлащизялярини йекунлашдырараг, беля нятижяйя эялмяк олар ки, муьам пешякар ханяндя вя сазяндялярин йарадыжылыг мящсулу олуб, шифащи яняня ясасында инкишаф етдирилян профессионал мусиги нювцдцр. Муьам сянятинин ян бюйцк ъанры дястэащдыр. Дястэащын мелодикасы ярузун бящриндян асылы олуб, метроритмик хцсусиййятляриня эюря сярбястдир. Буна бахмайараг, муьам-дястэащларын щяр бири мцяййян бир ладда гурулур ки, щямин ладын ясас пярдяляри дястэащын дахилиндя муьам шюбяляринин ардыжыл гурулмасында вя инкишаф етдирилмясиндя, муьамларын фяргляндирилмясиндя мцщцм рол ойнайыр. Бунунла да дястэащын композисийа гурулушу ладын ясас пилляляри иля гаршылыглы ялагяли шякилдя характеризя олунур.

        Ц.Щажыбяйлинин бу фикирляринин даща дольун ифадясини онун «Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары» фундаментал елми ясяриндя эюрцрцк. Ц.Щажыбяйли Азярбайжан мусигисинин лад системини юйряняряк, беля гянаятя эялмишдир ки, Азярбайжан мусигисинин юзцнямяхсуслуьунун ясас шяртляриндян бири лад системи иля баьлыдыр. О, Азярбайжан лад системинин йедди ясас лад - раст, шур, сеэащ, чащарэащ, байаты-шираз, шцштяр, щцмайун ладларындан вя цч ялавя лад - шащназ, сарянж вя ЫЫ нювлц чащарэащ ладларындан ибарят олдуьуну эюстярмишдир. Бцтцн бу ладлара ясасланан мелодийаларда гурулуш гайдаларынын лад пилляляри иля билаваситя ялагяси изащ олунмуш, бу бахымдан онларын композисийа планы мянтиги ардыжыллыгла ачыгланмышдыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Бядялбяйли Я. Мусиги лцьяти. Бакы: Елм, 1969, 145с

2. Щажыбяйли Ц. Ясярляри. ЫЫ ж. Бакы: 1965, 412с.

3. Исмайылов М.С. Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары. Йенидян ишлянмиш вя тамамланмыш няшри. Бакы: Ишыг, 1984, 100с.

4. Исмайылов М.С. Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр. Бакы: Елм, 1991, 120с.

5. Мяммядов Н. Азярбайжан муьамлары. //Азярбайжан халг мусигиси. Очеркляр. Бакы: Елм, 1981. с.86-119.

6. Зющрабов Р. Муьам. Бакы: 1991, 292с.

7. Беляев В.М. Азербайджанская народная песня. //О музыкальном фольклоре и древней письменности. М.: Советский композитор, 1971, с.108-162.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70