АШЫГ СЯНЯТИНИН СПЕСИФИК ЯЛАМЯТЛЯРИ ЩАГГЫНДА
Айтаж РЯЩИМОВА
 

Азярбайжан халгынын мусиги-поетик ирсинин ян гядим инжисиндян бири дя ашыг сянятидир. Озан сянятинин тарихи давамчысы олан ашыг инжясяняти юзцндя мусиги, поезийа, рягс, пантомима, риторика вя театраллыьын синтезини жямляшдирмишди. Бу бахымдан ашыг йарадыжылыьы синтетик бир сянятдир. Ашыг сюз вя мусиги йазыр, сазда юзцнц мцшайият едир вя охуйур. Сазда чалыб охуйан ашыг рягс вя мимика елементляриндян истифадя едир. Беля баханда ашыг йарадыжылыьы театрал йарадыжылыгдыр. Бунунла йанашы юз сянятинин янянялярини горуйан ашыьын тювсийяляриня, юйудляриня халг гулаг асыр ону юзцня аьыллы, мцдрик мцяллим кими гябул едир. Юз йарадыжылыгларында ашыглар халгын идеалларыны эярчяк шякилдя якс етдирир, мцасирляринин тарихи бахышларыны, адят-янянялярини, мянявиййятини бядии сурятдя ачыглайа билирди. Инсан шяхсиййятини алчалдан, гяддарлыг вя ишкянжяни ифша едян ашыглар халгын эюзял щяйат, ишыглы эяляжяйя олан арзуларыны тяряннцмц едирди.

        Азярбайжан ашыгларынын сяняти, профессионал халг мусиги йарадыжылыьы нювцня аид олан бир голудур. Бу нюв, епик интонасийаларын халг мащныларыйла гаршылыглы ялагяси нятижясиндя инкишаф етмишди. Мусиги вя сюзцн айрылмаз баьлылыьы, ашыг сянятиндя спесифик форма вя ъанрларын ямяля эялмясиня имкан йарадыр. Ашыг йарадыжылыьынын ян чох йайылмыш ъанры, гящрямани-епик дастанлардыр.

        «Дастан бядии формасында ифадя олунан халг епик йарадыжылыьы, щягигяти бядии яняня чярчивясиндя юзцнямяхсус шякилдя моделляшдирир, тарихи кечмиши истядийи шякилдя еля тярздя тяшкил едир ки, бурада чохясрлик тяжрцбя халгын идеаллары, ирадяси вя бахышлары иля бирляшир. Ашыг йарадыжылыьы бцтцн хцсусиййятлярини юзцндя тяжяссцм етдирян дастанын адынын юзц дя мцяййян ялагя, рабитя йарадыр, чцнки ясасян тцрк халгларынын яксяр епик дастанларынын адлары онларын гящряманларынын вя йа гящряманларын аталарынын адлары иля баьлыдыр»1.

        Дастан – ири формалы мусигили-ядяби ясярдир. Бурада щадисялярин данышыьы-нясрля верилир, гящряманларын монолог вя диалоглары – инструментал мцшайият алтында, вокал епизодлар шякилдя шеирля якс олунур. Дастанларда санки ики сярбяст амма бири-бирийля баьлы олан драматуръи хятт гаршылашдырылыр. Бири нясрля ифа олунан драматик нягледижи няср, диэяри сцъетин инкишафына кюмяк кулминасион моментиндя, епик щадисяляри емосионал зянэинляшдирян мащны епизодлары. Азярбайжан дастанларынын мащны-поетик епизодлары юзцндя епик речитатив принсипийля, милли мащныварилийин характер жизэилярини ейни заманда инкишаф етдириб жямляшдирир.

        «Идейа-мювзулу вя образлы-композисийалы феномен олан дастанлар жарчы, трибун олуб, халгын тарихи талейини, онун кечмишинин халг поетик консепсийасыны динляйижиляря чатдырмалыдыр». 2

        Поетик форманын ганунауйьунлуглары ашыг йарадыжылыьынын бир чох мусиги стилинин юзунямяхсуслуьуну тянзимляйир. Ашыгларын ян чох мцражият етдикляри поетик формалар – гярайлы, гошма, тяжщис, дивани, мцхяммясдир. Ашыг мащныларынын мятнляри «щежа вязниня» дайаныр.

        Ашыг мащныларында поетик мятн, ритмик щярякятин ясас эюстярижиси, мащны формасынын ясас гурулуш елементидир. Башга сюзля ашыг мащнысынын йаранма просесиндя, поетик мятнля актив гаршылыглы ялагя йараныр. Шер мащнынын йаранмасына сябяб олур, бу да юз нювбясиндя йени шеирин йазылмасы цчцн бир тякан верир вя бу просесдя йарадыжы-ифачы ися йени мусиги ясярлярини йазмаьа рущланыр. Янянянин ясасыны ашыгларын сюйлямяляри тяшкил едир. Бу ашыг данышыглары узунузады чохлужа конкрет вариантларда олурлар. Бурада мятн вя мащнынын уйьунлуьу чох дягигдир. Ашыг мащнысы – шеирли мелодик формалара маликдир ки, бунун цзяриня онларжа мцхтялиф мятнляр ифа олуна биляр. Мащныларда мятни чатдырмаьын хцсуси цслубу вар. Бу цслублардан ясасы ясярин мязмунуна динляйижинин диггятини йюнялтмякдир. Бундан башга мащны, яввялдя дедикляримиз кими, мятнин поетик бязяйиня, шерин ритминин сахланылмасына кюмяк едир.

        Ашыг мащнылары декламасийа формасына хидмят едир, ящвал-рущиййя йарадан, диггятля динлянилян сюзцн чатдырылмасына кюмяк едир. Декламатик мелодийада шеирин сятриня йох, мящз сюзя диггят, ону цзя чыхармаг, ритмик фигурун мцхтялифлийиня, симметрик олмайан ритмя, саитлярин узадылмасына эятириб чыхарыр. Аьыр данышыг, пауза, сезуралар тякжя фразалары йох, бязяндя сюзляри арадан бюлцр. Ашыгларын щаважаты интонасион-мелодик вя ритмик жящятдян гейри-сабит, бязян дя эениш импровизасийалы олур.

        А.Кунанбайева йазырды: «Мяним фикримжя, шифащи профессионал сянятин мцхтялиф тарихи типляри вар. Онлардан бири цмумиликдя десяк – инжясянятдя цнсиййят вя диалогун бири-бирини анламасыйла баьлыдыр – бу реал бядии коммуникасийанын ясас мягамыдыр, бу форма бир инкишаф, инкишаф да бир формадыр. Газах епик яняняси белядир. Бцтцн диалогларда олдуьу кими, мцяййян формул «блок»ларын йыьжамында вя онларын бирляшмясиндя эюзлянилмязлик, билинмязлик ола биляр» 3. Сюзсцз ки, Азярбайжан ашыг сянятиня дя сойлянилян епик нягл етмяк хасиййяти сяжиййявидир. Мащны вя епик фрагментляр жанлы ифа практикасында ашыг вя динляйижи аудиторийасы арасында айрыжа цнсиййят феномени йарадыр. Нятижядя ашыг вя онун яняняви аудиторийасыйла юзцнямяхсус даилог йараныр.


1. Зющрабов Р. Муьам. Б., 1991. 219 с.

2. Шушински Ф. Азярбайжан халг мусигичиляри. Б., 1983, 353 с.

3. Джаббар Каръягды оглы. Азербайджанские мугамы и теснифы. Курбан Примов – тар, Саша Оганезашвили – кеманча. Записи 1905-1915 гг. ВПТО фирма «Мелодия», 1991. Моно M9049501007. Составитель серии Тариель Мамедов.

        Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70