ХАРИЖИ МЯДЯНИЙЙЯТШЦНАСЛЫГДА СИВИЛИЗАСИЙА НЯЗЯРИЙЙЯЛЯРИ
Тамилла ЯЩМЯДОВА
 

Мядяниййятин мяншяйиля баьлы проблемлярин мащиййятиндян бялли олур ки, о, онтоэенез вя филоэенездя тарихля, жямиййятин инкишафы иля сых баьлыдыр. Мядяниййят феноменинин мащиййяти тарихля ашкар едилир, тарихдян кянарда мядяниййятин варлыьындан сющбят ачмаг гейри-мцмкцндцр. Мядяниййят-жямиййятин мяжму тяжрцбясинин мющкямляндирилмяси, мянимсянилмяси вя сонракы нясилляря ютцрцлмяси тялябатлары иля шяртлянмишдир.

        Алман-екзистенсиалисти К.Йасперс “Дюврцн мяняви ситуасийасы”, “Тарихин мянасы вя мягсяди” ясярляриндя мядяниййят вя тарихин гаршыдурмасыны инсанын дахили тялябатларынын инкишафы кими шярщ едир. Сонунжу ясярдя технолоъи консепсийадан чыхыш едян мцяллиф сцбут етмяйя чалышыр ки, тарихи просес юз башланьыжы вя сонуна эюря мящдуд олдуьундан ону щяр щансы бир реаллыг кими дярк етмяк олмаз, онлар йалныз “символларын сайрышмаларында” дярк олунурлар. Мядяниййят тарихини Йасперс дюрд дювря бюлцр: тарихягядярки дювр, гядим мядяниййятляр дюврц, мяхвари вахты вя бизим дювря тясадцф едян техники мядяниййят дюврц. О, бцтцн тарихи просеси тарихягядярки дювря вя цмумдцнйа тарихиня бюлцр, йашадыьымыз дюврц вя йашайажаьымыз эяляжяйи дя ора аид едир.

        Инсанлар юз тарихлярини кянардан щеч бир мяжбуриййят олмадан юзляри йарадырлар. Бу бир ганунауйьунлугдур. Башга сюзля, тарих инсанларын фяалиййятляриндян, онларын истяк вя арзуларындан асылы олмайараг обйектив сурятдя йараныр. Инсанлар юз цмумдцнйа тарихи драмларынын щям мцяллифи, щям дя ифачысыдырлар. Мядяниййят ися бу жцр тящкимчиликдян азаддыр. О, сярвят цзяриня бяркидилмишдир вя инсан давранышларынын жидди нормаларла баш вермясини тяляб едир.

        Лакин Йасперся эюря, инсан юз азадлыьыны мядяниййят васитяси иля итирмишдир. Беля нятижя чыхармаг олар ки, илк анлар Щеродотун шяхси йарадыжылыьы кими чыхыш едян вя мядяниййят йарадыжылыьындан бир о гядяр фярглянмяйян тарих заман кечдикжя мядяниййятя якс олан бир щадисяйя чеврилир. Яслиндя мядяниййят Йасперсин шярщиндя тяряггинин эюрцнтцсц кими чыхыш едир. Онун фикринжя, Йени дюврдя тарих щаггында елм инсана билаваситя аид олан шейлярдян “фикрян сярфнязяр” етмяк йолуну тутмуш, мядяниййят анлайышы тарихи анлайышдан асылы олмушдур. Мящз инсана тарихи бахыш мядяни бахышдан ибарят олмушдур. “Тарих инсанлар тяряфиндян йарадылыр” нязяр нюгтяси “инсанлар тарихдя ня иля мяшьул олурлар” фикриндян даща мцщцм олмушдур.

        Тарихи йарадыжылыг мядяниййят космосуну йарадыр, лакин о ися щямин щадисяляри йуйуб тямизляйир, инсанлар арасында дяйяр ялагяляринин йени формаларыны тяклиф едяряк бязи кющнялмиш формаларыны ондан кянарлашдырыр. Йарадылмыш мядяниййят тарихи инкишафын динамикасыны сцрятляндирир, ижтимаи дяйишикликлярин сцрятини тезляшдирир.

        Бу контекстдя сивилизасийа анлайышынын методолоъи йцкц мцщцм ящямиййят кясб едир.

        Мядяниййятлярин дювран вя силсиляли характери мясяляси мядяни тарихи консепсийаларда мцщцм йер тутур. Алман културолог философу О.Шпенглер “Авропанын гцрубу” ясяриндя иряли сцрдцйц мядяниййят дювраны консепсийанын Гярби Авропа мядяниййятинин вя бяшяр мядяниййятиндя тутдуьу йери мцяййянляшдиряркян беля фыкир иряли сцрцр ки, антропосентризм, панлоэизм, тарихилик вя хяттли тякамцлчцлцк идейалары жидди тянгидя мяруз галмалыдыр. О, щямин мцддяалара гаршы йеткинлик сявиййясиня эюря бярабяр олан мядяниййятлярин чохлуьу тялимини гаршы гойуб. Онун фикринжя, тамамланмыш вя баша чатмыш мядяниййятлярдян сяккизинин адыны чякмяк олар-Мисир, Щинд, Бабилистан, Маэийа (Яряб-Бизанс), Чин, Апполон (Йунан-Рома), Фауст (Гярби Авропа) вя Маййа мядяниййятляри. Шпенглер демяк истяйир ки, бу мядяниййятлярин мювжудлуьу дцнйа тарихинин ващид просес олмасынын сцбуту дейил, яксиня каинатда щяйатын тязащцрляринин вящдятдя олмасындан хябяр верир. Алман философуна эюря, инкишафм дювран нязяриййяси инкишафын бирюлчцлц тякамцл схеминин механизминин арадан галдырылмасына хидмят етмялидир.

        Инсанын мядяни варлыг кими фяалиййятинин, фяаллыьынын цзя чыхмасында мядяниййятля сивилизасийанын гаршылыглы юйрянилмяси даща мящсулдар йанашмадыр.

        Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70