МЯММЯДСАЛЕЩ ИСМАЙЫЛОВУН ЕЛМИ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ЛАД-МЯГАМ ГУРУЛУШЛАРЫНЫН ТЯДГИГИНЯ ДАИР
Жямиля ЩЯСЯНОВА
 

ХХ ясрдя Азярбайжан мусиги елминдя йени сящифя ачмыш дащи бястякар вя мусигишцнас Цзейир Щажыбяйлинин “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” фундаментал елми ясяри (1) вя бир сыра елми мягаляляри (2; 3) милли мусигинин лад ясасынын юйрянилмясиня щяср олунмушдур. Ц.Щажыбяйли тяряфиндян Азярбайжан ладларынын гурулмасында важиб амилляр исбат олунмуш вя лад нязяриййясинин цмуми ганунлары кими ясасландырылмышдыр. Ону да демялийик ки, бу ганунлар кцлл щалында лад гуружулуьунун ясасыны тяшкил едир вя Ц.Щажыбяйлинин лад нязяриййясиндя бцтцн бу жящятлярин гаршылыглы ялагяси вя лад гуружулуьундакы ящямиййяти юнямлидир.

        Ц.Щажыбяйлинин елми консепсийасынын шярщини вя давамыны онун тялябяси олмуш Мяммядсалещ Исмайыловун “Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары” (4), “Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр” (6) вя диэяр тядгигатларында - мягаляляриндя (5; 7; 8; 9; 11) вя методик тювсийяляриндя (10) эюря билярик. М.Исмайылов хцсуси олараг, ладларын структур хцсусиййятляриня, гощумлуг ялагяляриня вя с. мясяляляря диггят йетирмишдир ки, бу да милли мусигинин нязяри ясасларына даир тядгигат сащялярини зянэинляшдирмишдир.

        Азярбайжан лад нязяриййясинин тякамцлц бахымындан М.Исмайыловун елми ясярляриндя иряли сцрцлмцш мясяляляр гейд олунмалыдыр: Азярбайжан ладларынын истинад-дайаг пилляляри щаггында; Щцмайун лады вя “Щцмайун” муьамы щаггында; Азярбайжан ладларында алтерасийа мясяляси; Азярбайжан ладларынын вя муьамларынын гаршылыглы мцнасибяти - онларын гощумлуьу; Азярбайжан ладларынын маъор-минор системи иля ялагяси; халг мусигимизин лад-мягам системиня йени бахыш (8 пярдяли - яксилмиш октавалы лад системи) вя диэяр мясялялярля баьлы М.Исмайыловун тядгигатлары вя эялдийи нятижяляр мараг доьурур.

        М.Исмайыловун тядгигатларында диггяти жялб едян ясас мясялялярдян бири муьам вя мягам анлайышларынын елми изащы иля баьлыдыр. Бу мясялянин изащыны Мяммядсалещ Исмайыловун “Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары” ясяриндя тапырыг. О, йазыр: “Яэяр муьамы образлы, мющтяшям бир мусиги имарятиня бянзятсяк, онда мягам щямин имарятин каркасы, йяни бцнювряси сайыла биляр. Муьамлары тяшкил едян мцхтялиф шюбя вя эушяляр имарятин сцтунларыны тямсил едя биляр. Муьам ифасында ишлядилян трел (зянэуля), мордент, форшлаг, “лал бармаг” вя с. кими мелизм нювляри мусиги имарятиня зинят верян нахышлардан-орнаментлярдян ибарятдир. Нящайят, муьам мелодийасынын йаранмасында тякрарланма, секвенсийа, вариантлыг, мусиги ифадяляринин кварта, квинта вя октава интерваллары цзря йухары кючцрцлмяси кими мцхтялиф ифадя васитяляри бу имарятин гурулмасы цчцн ишлянилян “тикинти материаллары”дыр” (4, с.58).

        М.Исмайылов тядгигатларынын давамы олараг, “Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр” ясяриндя йазыр: “Бу мягамларла ейни адлы муьамларын фярги ондан ибарятдир ки, онлардан бири - муьам, бядии тяяссцрата малик олан “жанлы” мусиги нцмуняляри олдуьу щалда, диэяри - мягам, муьамларын, бир нюв, скелетини, фягяря сцтунуну тяшкил едян мцяййян сяссырасындан ибарятдир; йяни “Шур” муьамы ейни адлы шур мягамына, “Сеэащ” муьамы - сеэащ мягамына... ясасланыр” (6, с.4).

        Эюрцндцйц кими, М.Исмайылов “мягам” (лад) вя “муьам” терминляринин мцстягил мащиййятини, лады сяссырасы, муьамы ися щямин сяссырасына ясасланан ясяр кими изащ едяряк йазыр ки, ладлардан щяр бири бир нечя муьамын: раст лады - “Раст”, “Мащур-щинди”, “Орта Мащур”, “Байаты-Гажар”, “Дцэащ”, “Гатар” кими муьамларын, шур лады - “Шур”, “Нява”, “Рящаб”, “Байаты-кцрд”, “Шащназ” кими муьамларын, шцштяр лады - “Шцштяр”, “Щцмайун”, “Забул” кими муьамларын ясасыны тяшкил едир.

        М.Исмайылов юз елми мягаляляриндя мягамын муьамда “ачылмасыны”, йяни мягамын дайаг пилляляриндян асылы олараг муьамын драматуръи инкишаф хцсусиййятлярини юня чякирди. Лад-тоналлыгларын гощумлуьу принсипини дя М.Исмайылов муьамын инкишафы ясасында цзя чыхармышдыр. О, йазыр: “Мягам консепсийасынын юзц дя мусигийя хцсуси характер верян, интервал мцнасибятлярини низамлайан мцяййян мелодик форманы нязярдя тутур” (4, с.18). Бу бахымдан мящз муьам формасында щяр бир ладын имканлары, лад-тонал ялагяляри ясярин драматурэийасы сявиййясиндя ардыжыл вя чохжящятли шякилдя ачылыр.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, М.Исмайыловун тядгигатларынын ясас нятижяляриндян бири ладлар арасында ялагя имканларынын цзя чыхарылмасындан ибарятдир. М.Исмайылов тядгигатларында шцштяр вя щцмайун сяссыраларынын ейни олдуьуну гейд етмякля йанашы, щямчинин, ейниадлы байаты-шираз, шцштяр вя щцмайун ладларынын да сяс тяркибляринин уйьун эялдийини эюстярмишдир.

        Бу щалда М.Исмайылов Ц.Щажыбяйлинин беля бир гейдиня ясасланыр ки, “Байаты-шираз, шцштяр вя щцмайун мягамларынын майяси, ейни заманда, сяссыраларында ясас тондан ибарятдир” (1, с.43). О, бундан иряли эяляряк, щямин ладларын гурулуш вя сяслянмя етибариля мцяййян дяряжядя ейниадлы щармоник минорла цст-цстя дцшдцйцнц дя диггятя чатдырыр. Беляликля дя М.Исмайылов ладларын гощумлуг мцнасибятлярини ясасландырмыш вя фикирлярини мусиги тяжрцбясиндя ейниадлы шцштяр вя байаты-шираз ладлары арасында модулйасийа нцмуняляри иля сцбута йетирмишдир.

        Ялбяття ки, ладларын сяссырасында артырылмыш секундалы тетрахордун мювжудлуьу онлар арасында ялагя имканларыны габарыг эюстярир. Бу бахымдан М.Исмайылов тяряфиндян байаты-шираз ладынын мящз ЫЫ пилляси яксилдилмиш щалда эютцрцлдцйцну вя бу сябябдян дя сяссырасында артырылмыш секунда интервалынын ямяля эялдийини гейд етмяк важибдир. Бу жящят байаты-шираз ладынын алт тетрахордунун шцштяр вя щцмайун ладынын сяссырасында мящз артырылмыш секунда интервалынын йерляшдийи диапазонда - кварта щяжминдя цст-цстя дцшмясини тямин едир.

        М.Исмайыловун тядгигатларында диатоник ладларын гощумлуг мцнасибяти аспектиндя бир сыра юнямли мцддяалар ялдя олунмушдур вя бу щалда да ладларын гурулуш хцсусиййятляриндян иряли эяляряк, онларын гаршылыглы ялагяляриня хцсуси диггят йетирилмишдир. Бу бахымдан М.Исмайылов Ц.Щажыбяйлинин тядгигатларыны давам етдиряряк, хцсусиля раст, шур, сеэащ ладларынын гощумлуг мцнасибятини, ладларын паралеллийи мясялялярини ясасландырмыш вя системляшдирмишдир. Ц.Щажыбяйли бу цч ладын ясас тонларынын ейни олдуглары тягдирдя онларын майяляринин йанашы, секунда-терсийа мясафясиндя йерляшдийини цзя чыхармышдыса, М.Исмайылов бу ладларын секунда-терсийа мцнасибятиндя дцзцлцш сырасында онларын паралеллийини эюстярмишдир.

        Бундан ялавя, о, бу ладларын сяссырасы арасындакы мцнасибяти гядим Авропа ладлары иля мцгайися едяряк, эюстярир ки, маъор мягамында да ЫЫ пярдядян онун тякрарына гядяр олан сяссырасындан “дорик мягам”, ЫЫЫ пярдядян онун тякрарына гядяр олан сяссырасындан “фриэик мягам” вя с. алыныр (6, с.73).

        М.Исмайылов, щямчинин, раст, шур, сеэащ ладларынын кварта-квинта мцнасибятиндя (маъор-минор ладларынын бир ишаря фярги олан 1-жи дяряжяли гощум тоналлыгларына уйьун) жядвялини тяртиб етмиш вя щяр бир ладын 6 гощум тоналлыьыны цзя чыхармышдыр; цмумиликдя ися раст, шур, сеэащ ладларынын щяр биринин паралеллярини нязяря алараг, 1-жи дяряжяли гощумлуг мцнасибятиндя 9 мягамтоналлыг ашкара чыхармышдыр (6, с.68-71):

        До раст - ре шур - ми сеэащ;

        - фа раст - сол шур - лйа сеэащ;

        - сол раст - лйа шур - си сеэащ.

        Бцтцн бу нязяри арашдырмаларын нятижясиндя, М.Исмайылов беля гянаятя эялмишдир ки, халг мусиги тяжрцбясиндя бу тоналлыгларын паралел вя терсийа мцнасибятиндя дяйишмяси юзцнц даща чох бцрузя верир. М.Исмайыловун чохсайлы мусиги нцмуняляри ясасында бцтцн фикирлярини исбатламасы да диггятялайигдир. Бу бахымдан, М.Исмайыловун тяртиб етдийи жядвялдя “Раст”, “Шур” вя “Сеэащ” муьам аиляляринин тяркиби вя онларын мягамтоналлыг мцнасибяти ачыгланмышдыр (6, с.71). Бурадан муьамларын вя онларын ясасландыьы мягамтоналлыгларын беля бир мцтянасиб гаршылыглы ялагя системи ашкара чыхыр:

        Нятижядя, эюрцндцйц кими, айры-айрылыгда “Раст”, “Шур” вя “Сеэащ” муьам аиляляриня дахил олан муьамларын лад-тоналлыьына эюря юз араларында кварта мцнасибятиндя олдуьу, щямчинин, онларын бир-бириля секунда вя терсийа мцнасибятиндя йерляшдийи цзя чыхыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Щажыбяйов Ц.Я. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Дюрдцнжц няшр. Б.: 1985. 154 с.; йени чап вя електрон няшри: Б.: 2010; щттп://мусбоок. мусиэи-дунйа.аз

2. Щажыбяйов Ц.Я. Ясярляри. ЫЫ жилд. (Жилдин редактору М.Ибращимов; тяртибат, комментарийа вя лцьят Г.Гасымовундур). Б.: Азярб.ЕА няшри, 1965. 412с.: Азярбайжан мусиги щяйатына бир нязяр. с.215-225; Мусигидя хялгилик. с. 322-325; Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында. с. 254-258.

3. Щажыбяйли Ц.Я. Азярбайжан тцркляринин мусигиси щаггында. (Тягдим едяни, юн сюз вя лцьятин мцяллифи Ф.Ялийева). Б.: Адилоьлу, 2005. 74 с.

4. Исмайылов М.Ж. Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары. Б.: 1960; Йенидян ишлянилмиш вя тамамланмыш няшр. Б.: Ишыг, 1984. 100с.

5. Исмайылов М.Ж. Азярбайжан халг мягамларынын гощумлуг мцнасибятляри щаггында // Ц.Щажыбяйов ад. Азярбайжан Дювлят Консерваторийасынын Елми ясярляри, 1972, № 9. с.5-43.

6. Исмайылов М.Ж. Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр. Б.: Елм, 1991. 120 с.

7. Исмайлов М.Д. Ладовые особенности азербайджанской народной музыки. // Ученые записки АГК им. У.Гаджибекова. Серия XIII. История и теория музыки. №2 (7), Б.: 1969, с.3-33. 8. Исмайлов М.Д. Родственные связи азербайджанских ладов. // Ученые записки АГК им. Уз. Гаджибекова, Б.: 1972, № 9. с.3-18.

9. Исмайлов М.Д. К вопросу о структуре лада чаргях. // Ученые записки АГК им. У.Гаджибекова. Серия XIII. История и теория музыки. №1, Б.: 1975, с.3-9.

10. Исмайлов М.Д. Структурные особенности ладов азербайджанской народной музыки. Методическая разработка. Б.: 1981. 22 с.

11. Исмайлов М.Д., Карагичева Л.В., Народная музыка Азербайджана. // Азербайджанская музыка. М.: «Музыка», 1961, с.5-63.


        Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70