АЧЫЛМАМЫШ СЯЩИФЯЛЯР: «ШЕЙХ СЯНАН» ОПЕРАСЫ
Фярящ ЯЛИЙЕВА
 

1908-жи илдя «Каспи» гязетиндя Мещди бяй Щажынскинин Урфи имзасы иля чап олунмуш «Шейх Сянан. Шярг яфсаняси» щекайяси йени операсы цчцн сцъет ахтарышында олан Ц.Щажыбяйлинин диггятини жялб едир (1). Тез-тез Тифлисдя олан Цзейир Шейх Сянан даьыны эюрмцш, рявайяти дя ешитмишди. Дини сярщядляри ашан мящяббят щекайясинин идейасы о заман цчцн дяйярли вя мараглы иди. Мцхтялиф динляря етигад едян, йашадыглары жямиййятлярдя щиссляри, мящяббятляри гябул олунмайан мюмин мцсялман Шейх Сянанын вя христиан гызы Хумарын фажияли мящяббят щекайяси халг рявайяти кими нясилдян-нясля ютцрцлцрдц.

        1914-жц илдя Тифлисдя олан бюйцк Азярбайжан шаири Щцсейн Жавид дя Шейх Сянан рявайятиндян тясирляняряк яввял кичик бир шеир – «Шейх Сянан тцрбяси юнцндя» гязялини йазмыш, сонралар ися «ядябиййат алямини сарсыдажаг» (Язиз Шяриф) мющтяшям драмыны йаратмышды.

        Артыг йайда бястякар «Нижат» жямиййяти иля йени ясяри барясиндя мцгавиля баьлайыр. «Лейли вя Мяжнун»ун тамашасынын бюйцк аншлагла кечмясини нязяря алан «Нижат» йени ясярин бцтцн тяшкилати мясялялярини, хяржлярини юз цзяриня эютцрцр. Жямиййятин комиссийасы операнын либреттосуну нязярдян кечирир, мцяллифя бязи мяслящятляри верир. Имзаланмыш мцгавиляйя эюря, операнын 50 ил ярзиндя тамаша щцгугу, мцяллифя юдянилян мябляь нязяря алынмагла, жямиййят тяряфиндян алыныр.

        Цзейир варэцжц иля чалышыр, бюйцк щявясля премйерайа вя ... тойа щазырлашырды.

        Щяля Гори семинарийасында охуйаркян Цзейир йахын досту Яли Терегуловун евиндя тез-тез олурду, бязян о, тятил эцнлярини дя бурада кечирирди.

        Терегуловлар яслян Волгабойу татарларындан идиляр. Мялейкянин бабасы Сяфяраьа Терегулов Гафгазда 20 ил мцщяндис алайында хидмят етмиш, ордудан тярхис олунандан сонра Тифлися кючяряк вя бурада мяскунлашмышдыр. Мялейкянин атасы Щясянаьа Терегулов Тифлисдя сцнни мясжидинин рящбяри иди. Маарифчи дцнйаэюрцшлц бир шяхс олан Щ. Терегулов гардашы иля бирэя Тифлисдя рус-татар мяктяби ачмышды. Щясянаьа Терегуловун бюйцк аиляси - цч оьлу вя алты гызы вар иди. Мялейкя евин сонбешийи иди. Яли вя Щяняфи Терегуловларла Цзейир мющкям дост иди. Еля семинарийа йолдашлары Мцслцм Магомайев дя Мялейкянин бюйцк бажысы Бадиэцлжамалла евлянмишди.

        Щяля семинарийада охудуьу иллярдя тез-тез Терегуловларын гонаьы олан Цзейирин бу эюйчяк, щялим хасиййятли, савадлы, мцасир дцнйаэюрцшлц гызла цнсиййяти, сющбяти тутурду. Мялейкя ондан сяккиз йаш кичик иди. Тифлис гызлар эимназийасыны битирмиш Мялейкя ядябиййаты, мусигини чох севирди. Цзейирля Мялейкянин гаршылыглы щиссляри эетдикжя мющкямлянир вя онлар евлянмяйи гярара алырлар. 1909-жу илин ийунунда Цзейир Мцслцм вя Бадиэцлжамалла бирэя Бакыйа эялмиш Мялейкяни аиляси, анасы вя бажылары иля таныш едир вя она рясмян евлянмяк тяклифи едир.

        «Язизим Мялейкя, мян сяндян сябирсизликля мяктуб эюзляйирдим, нийя сяндян чохдандыр ки, мяктуб йохдур, дейя мцхтялиф фикирлярля юзцмц инжидирям.... Мяня мяктуб йаз эюрцм, сянин валидейнлярин бизим аллаща хош хейир ишимиз барядя ня фикирляширляр... » (2).

        Эянжлярин гаршылыглы мящяббятиндян хябярдар олан щяр ики аиля онларын гярарына хейир-дуа верир. Цзейирин Мялейкяйя мяктублары хошбяхт севэи анларыны, Цзейирин севэилисиня гайьысыны вя сямимиййятини, зяриф щисслярини, тойла баьлы щазырлыг ишляриня щяссаслыгла йанашмасыны якс етдирян мисраларла долудур.

        «Язизим Мялейкя, сян эедяндян сонра мян чох дарыхдым. Гялбим кядярля долду, доьмаларымын арасында юзцмц тянща щисс едирдим. Баьа, булвара чыхмаг истядим, орда лап дарыхдым. Кядярля сянинля отурдуьумуз вя сющбят етдийимиз отуражаглара бахдым. Бурада мяни бир нечя шей сакитляшдирир: 1. сянин мяня баьышладыьын цзцк; 2. мяня гойдуьун эитара; 3 сянин вя мяним севимли гардашымыз Щяняфуш: 4. бизи бирляшдирян Бюйцк Айы бцржц вя 5. тез-эеж эюрцшяжяйимиз щагда цмидлярим вя фикирлярим. Щяняфуш инди биздя галыр. Бир йердя оланда эитарада чалыб-охуйуруг. Бир сюзля, Мялейкя, сянсиз чох дарыхдырыжыдыр! Сиз эедяндян сонра анам аьлады, бажыларым еля тякжя сяндян данышырлар» (3).

        «Мяним язиз, севимли Мялейкям, сянин мяктубуну алдым вя чох севиндим, бязи йерлярини евдякиляря дя охудум, онлар да чох севиндиляр. Нежясян? Сяни щеч ня наращат етмир ки? Евдя нащар вахты, чай вахты, бцтцн эцнц сяндян данышырыг, щамы сяни сябирсизликля эюзляйир. Мящбубя бцтцн эцнц мяни ращат бурахмыр, еля щей сорушур ки. Маса архасында да юз гардашына дейир.... Мян щеч йана эетмирям, онсуз да сянсиз щяр йан дарыхдырыжыдыр. Хащиш едирям тез жаваб вер, мян сянин цчцн лап чох дарыханда бцтцн мяктубларыны тязядян бир-бир охуйурам, бу мяни щям сакитляшдирир, щям дя сянинля эюрцшмяк истяйими дя артырыр. Евимизин габаьында файтон сахлайанда щамы дейир ки, Мялейкя эялди. Бажыларым шикайятлянир ки, мян вя Жейщун онлары булвара эязмяйя апармырыг. Дейирляр, бах Мялейкя эяляжяк, базара да, баьа да эязмяйя эедяжяйик. ... Сяни даима севян Цзейирин» (4).

        «Язизим, Мялейкя, Сянин мяктубуну алдым, амма аман Аллащ, ня гядяр эюзлядим! Сян ясябляширсян ки, почталйон сяня мяктуб эятирмир. Мян ися бизим мяктубпайлайана щирслянирям, щяр эцн ону цч дяфя почта эюндярирям. О, мяня мяктуб эятирмяйяндя ися ону данлайырам ки, бизим почтумузу пис йохлайыр, бцтцн мяктублара бахмыр вя с. О да чох тяяжжцблянир. Билирсян, дцнян Бадйушла Мцслцм Лянкярана эедяндя йолцстц йаныма редаксийайа эялмишдиляр. Онларла бирэя эяздийимиз хош эцнляри хатырладыг. Онларла эюрцшмяйим йахшы олду. Сянин щаггында данышдылар… Сюз вердим ки, сянинля бирэя онлара гонаг эедяжяйик. Бу эцн семинарийа мцяллимим Фиридун бяй Кючярлидян мяктуб алмышам, сорушур ки, доьрудан да мян Ялинин бажысы иля евлянирям? Онун арвады сяни таныйыр вя чох тярифляйир, онлар бизи тябрик едирляр» (5).

        «Мяним язиз Мялейкям, сянин мяктубуну алдым, билсян нежя севиндим, ону бир нечя дяфя охудум. Язизим, севинжим, мяним Мялейкям! Сян дарыхырсан! Мян еля бикефям ки, сяни бу анда яйляндиря, севиндиря билмирям. Язизим, юзцня бир мяшьулиййят тап вя дарыхма, мян вар эцжцмля чалышажаьам ки, тойумузу йахынлашдырым. Аллащ хатириня, юзцнц гору, мяним цчцн наращат олма. Щяр заман сяни севян, ряфигин Узейир, эюрцшянядяк, язизим, севимлим» (6).

        Лакин йени ясяр цзяриндя иш чох эярэин вя ясяби атмосфердя эедирди. «Тярягги» гязетинин ятрафында баш верянляр Цзейири хошаэялмяз щадисялярин мяркязиня салмышды. «Язизим, мян гязетин баьланмасындан мяйус дейилям, чцнки охужуларын яксяриййяти, бакылылар, няинки гязети севмирдиляр, щятта дцшмянжясиня мцнасибят бясляйирдиляр. Бу гязетя эюря мян хошаэялмяз анлар йашамышам»
(7).

        Цзейир щансы хошаэялмяз анлардан данышырды?

        1909-жу илдя Цзейирин бястякарлыг фяалиййяти вя илк мусиги ясярляри мусигийя аид олмайан бир сябябдян мятбуатын вя ижтимаиййятин диггят мяркязиня эятирилир. «Зянбур» сатирик ъурналында «Лейли вя Мяжнун»а, Цзейир бяйя гаршы щцжумлар – фелйетонлар, карикатуралар манъетя чыхарылыр. Тякжя 1909-жу илин ийулундан декабрынадяк «Зянбур»да Ц.Щажыбяйлийя вя онун операларына гаршы гара пиарын классик цслубунда доггуз йазы, бир нечя карикатура чап олунмушду. Сябяб ня иди? Азярбайжан жямиййятиндя мцсялманларын тярягги щявяси вя истедадыны якс етдирян, гцрур щисси иля фяхр едилян операны, Цзейир Щажыбяйлини тянгид, бязян дя тящгир обйектиня чевирян амиллярин архасында няляр вя кимляр дурурду? Арашдырмалар илк бахышда мусиги полемикасы эюрцнтцсц архасында тамамиля башга сябяблярин олдуьуну цзя чыхартды. Бу, ясл гярязли гисас кампанийасы иди. «Тярягги»нин редактору Ящмяд бяй Аьайевин мювжуд чар щакимиййятиня мцхалиф мювгейи, онун 1905-жи ил ермяни таланлары вя терроруна гаршы мцбаризя цчцн йаратдыьы «Дифаи» тяшкилатындакы фяалиййяти чар мямурларыны гязябляндирмиш вя о, эетдикжя эцжлянян тязйигляр, малиййя проблемляри цзцндян Азярбайжандан Тцркийяйя чыхыб эетмяйя мяжбур олмушдур. Гязетдя редактор мцавини ишляйян Ц.Щажыбяйов Ящмяд бяйин мцдафиясиня галхыр. Еля бу да операйа, Цзейир бяйя бястякар кими ачылан тянгид атяшинин ясл сябяби иди. Тянгид, бязян ися тящгир дальасынын ясил сябяби мусиги проблемляри мцстявисиндя дейил, Я.Аьайевля ялагядар йаранмыш вязиййятин ичиндян доьмушду. Зянбурчуларын операйа гаршы «мцщарибясиндя» ясас щядяф мусиги ясярляринин юзляри дейил, Я.Аьайевин мцдафиясиня сясини ужалтмыш, онун Тцркийяйя мцщажирятиндян сонра «Тярягги»йя редакторлуг едян Ц.Щажыбяйлинин юзц иди. «Дякял ев тикдирмяйян, банкларда пул сахламайан, явязиндя «миллят балаларынын тялим вя тярбийясиня жящд едиб дя валидейн тяряфиндян тяшяккцрляр алмаьы, гязетяляря йазмаг, ящалийя хидмят етмяйи вя йаддан чыхмыш лящв вя ляябалты олмуш мусигимизи дирилтмяйи вя щяр кясин ряьбятиня мязщяр чалышмаьы» цстцн тутан Ц.Щажыбяйли йерлипярястлийи гызышдыран зянбурчулара жавабында йазырды: «Мяни бящаня едиб дя йекдил вя йеквцжцд олмасы лазым эялян миллятимизин ичиня «гарабаьлы», «бакылы» кими фитняянэиз мясяляляр салмасынлар. Мяним Ящмяд бяйи мцдафия етмяйим щеч кимя ихтийар вермяз ки, аралыьа «бакылы», «гарабаьлы» мясяляси салсын» (8). Цзейир Щажыбяйов вя онун операсы щагда щязйянат сюйляйянлярин ясас мягсяди вя гайясини мцасирляри чох эюзял баша дцшцрдц. Щясян бяй Зярдабинин гардашы оьлу ъурналист Рящим бяй Мяликов йазырды: «Зянбур» ъурналы юз зярбялярини илк нювбядя «Тярягги» гязетиня тяряф тушлады вя онун щазырки редактору Щажыбяйовдан башлады. Бу адамы лякялямяк цчцн ялиндя щеч бир дялил олмадыьындан ону «Лейли вя Мяжнун» операсынын тяртибчиси кими тянгид етди. Биз Щажыбяйов гардашларыны мцдафия етмяк фикриндян чох узаьыг... Гой мусигини биздян йахшы баша дцшянляр операнын нюгсанларыны эюстярсинляр. Анжаг «Зянбур»ун бу опера барясиндяки мягаляси онун мцяллифиня гязябля щцжум етмяк цчцн йазылмышдыр. Операны мусигичилик нюгтейи-нязяриндян тянгид етмяк башга, онун мцяллифини бизим «дястядян» олмадыьы цчцн рцсвай етмяк бир башгадыр» (9). Лакин «Зянбур»ун мювгейи «азярбайжанлыларын мядяни сявиййяси щяля о гядяр йцксяк дейил ки, щяля бир опера да йазсынлар» дейяряк инамсызлыг мювгейиндя дуран зийалыларын фикри иля дя сясляширди. Операнын йарадылмасы цчцн щяля узун мцддят вахт лазым олдуьуну иддиа едянляр, бу йюндяки тяшяббцсляря «примитив» дейя лаь едян, 23 йашлы Цзейир бяйя дя мцяййян мянада «йухарыдан ашаьы бахан интеллиэентляр» иди.

        «Йевропалылар бир опера вцжуда эятирмякдян ютяри ня гядяр зящмят чякир, ахырда эюрцрсян ки, бир композитор «Верди», «Рубинштейн», йахуд «Бетщовен», «Вагнер» юмцрляринин йарысыны сярф едяндян сонра бир иш ямяля эятирирляр» (10).

        М.Я.Сабир онларын дягиг вя сярраст портретини «Цряфа маршында» йаратмышдыр. Цзейир Щажыбяйову милли эейимдя тясвир едянляр юзляри дя сезмядян «ермянилярдя, щеч тцрклярдя опера йохдур, биздя артыг вар?» дейя фяхр етмяк явязиня, тяяжжцблянян зийалы зцмряси щаггында Цзейир бяй йазырды: «О вахт тцркжя данышмаьы юзляри цчцн «айыб» билян, тцрк гязетялярини яля алмаьы ар щесаб едян бир пара «образавонны» адамларымыз тцрк операларынын дяхи, бир «биабырчылыг» дейя тянгид едиб ляьв едилмясини истяйирдиляр... Авропа мусигисиндян жцзи дя олса бир шей анламайан бу шяхсляр юз «интеллиэент» олмагларыны эюстярмяк цчцн рус опера театрынын ян гиймятли лоъаларында отуруб яснямяйи юзляри цчцн ар щесаб етмяйиб, тцрк операсына «безобразийе» дейя яскик эюзля бахардылар» (11).

        Цзейирин чалышдыьы «Тярягги» гязетинин дя баьланмасы нятижясиндя эянж бястякарын мадди дуруму йалныз «Сяадят» мяктябиндян алдыьы маашдан асылы иди. Мяняви тязйигляря, мадди чятинликляря бахмайараг, Цзейир рущдан дцшмцр, бу щадисялярдян наращат олан Мялейкяйя цряк-диряк верирди.

        Цзейирин Мялейкяйя мяктубундан:

        «Язизим, бизим «Тярягги» гязетимизи баьладылар, ону нашир биздян асылы олмайан сябяблярдян юзц баьлады. О бири «Иттифаг» гязети дя баьланды, амма ону щюкумят баьлады. Мяним язизим, амма сян мяйус олма, мяним «Сяадят» мяктябиндя йерим вар, мяни ора ишя чаьырырлар. Бундан башга мян башга иш тапмайана гядяр нашир мяня маашымы веряжяк. Дарыхма, мян юзцмя даща сабит вя даими иш йери тапажам» (12).

        «Шейх Сянан» операсынын нязм парчаларынын йазылмасыны бястякар актйор Щажыаьа Аббасовун тювсийяси вя васитячилийи иля дярбяндли шаир Мирзя Сямяндяря сифариш етмишди.

        « Мян 1907-жи илдя Петровск-Портда ( о заман Мащачгаланын ады иди- Я.Ф.) олдуьум заман Мирзя Сямяндяри ора дявят етдим. Цзейир бяй Щажыбяйлинин тапшырыьы иля «Шейх Сянан» дастаныны шеирля йазмаьы ондан хащиш етдим. Мирзя Сямяндяр бу тяклифя разы олду. О, цч ай мяним йанымда галыб, дастаны йазды» (13).

        Мирзя Сямяндяр классик гязял яняняляриндя шеирляр йазан танынмыш шаирляриндян бири иди. « О, ябядян там мянасы иля бир шаир щяйаты кечирирди. Щям дя орта яср шаир щяйаты… Бир эцн бириси яэяр Гаат вя щяняфилярин насыл щяйат кечирмясини шяхсян эюрмяк истясяйди, кифайят едярди ки, Мирзя Сямяндяри эюрсцн. Мирзя Сямяндяр кяндисинин щяжвляри иля мяшщурдур. О, Сейид Язим киби бир дащи шаири щяживи иля сусдурмушду. Онда пяк тцаф щаллара тясадцф едилирди» (14).

        Опера цзяриндя ишлярин ян гызьын чаьында хасиййятжя «чох ясяби вя тцндмяжаз, ичкийя алудя» инсан олан Мирзя Сямяндяр шеирлярини эери тяляб етмишди. Онун бу аддымыны Цзейиря гаршы чох сярт вя сцрякли тянгид дальасынын тясири иля изащ етмяк олар. Амма щадисяляр бунунла битмямишди. Чцнки бир мцддят сонра Мирзя Сямяндярин ады артыг « Шейх Сянан» операсынын мцяллифи кими щалланмаьа башланылыр.

        «Бу эцнлярдя Бакы Морской собранийесинин залында мцсялман артистляри тяряфиндян « Шейх Сянан» адлы опера – Мирзя Сямяндяр тясниф етдийи ойнанажагдыр» (15).

        Вязиййяти арашдыран цзейиршцнас алим М.Асланов бу ишин дя архасында эянж бястякара тязйиг кампанийасыны тяшкил едянлярин дурдуьу гянаятиня эялмишди.

        «Эцман етмяк олар ки, Мярдяканда А.Ашурбяйовун баьында … Ж. Бцнйадзадя, О.Оружовун вя башгаларынын иштирак етдийи мяжлисдя эянж бястякар Цзейир бяйя бядхащлыг едянлярин фитвасы иля Мирзя Сямяндяри гызышдырыб «Шейх Сянан»ын нязмини бястякардан эери алдырсынлар... « Шеир вар, юзцмцз мусиги гошарыг, опера ямяля эяляр…» хяйалы иля бядхащлар юз ниййятляриня чатыблар» (16).

        Ялбяття, ортада щеч бир опера йох иди. Мирзя Сямяндярин опера йазмасы бир шайия иди. Амма бу, бястякары ясябляшдирян, ону мянян сарсыдан, ращатсыз едян шайия иди. Амма бу аддым бястякары чох чятин бир вязиййятя салмышды. Зянбурчулар операны « ады вар юзц йох» ясяр кими «тяблиь» едирдиляр. Йаранан сюз-сющбяти арадан галдырмаг цчцн «Нижат» жямиййяти щятта мятбуатда хцсуси бир елан вермяли олмушду.

        « «Нижат жямиййяти» биздян хащиш едир хябяр веряк ки, мцсялман драм труппасы тяряфиндян ойнанылажаьы елан едилян « Шейх Сянан» операсы мяшщур мцсялман бястякары Щажыбяйовун ики илдян бяри цзяриндя ишлядийи опера дейилдир» (17)

        Ц.Щажыбяйли либреттойа ( онун 1909-жу илин апрел-ийул айларында юз гязетиндя сусмасы бунунла изащ олуна биляр) яввялки шеирлярин явязиня шифащи халг ядябиййатындан сечдийи парчалар дахил едир вя онлары щазыр вокал нюмряляря уйьунлашдырыр.

        Операнын гыса мязмунуну бястякарын йазы тярзи сахланылмагла веририк (18).

        Ы шякил. Шейх Сянан Бялх шящяриндя Мяккя зийарятиня эетмяк цчцн щазырлыг эюрцр. Халг онунла видалашмаьа эялмишдир. Карван артыг йола щазырдыр. Щамы сон ибадятя жям олмушдур. Шейх Сянан халга сон нясищятлярини едир. Лакин о, чох гямлидир.

        ЫЫ шякил. Эцржцстан халгы шянлик едир. Хумар юз ряфигяляри арасында чох пяришандыр. Онун кюнлцнц ачмаг истясяляр дя мцмкцн олмур. Эянж эцржц Хумары севир. Лакин Хумар она гаршы биэанядир. Бу вахт мцсялманларын карваны йахынлашыр. Эцржцляр онлары йахшы гаршылайыр. Хумары эюрян Шейх Сянан щейрятя дцшцр.
ЫЫЫ шякил. Мцсялманлар Щяжж зийарятиня щазырлашыр. Лакин Шейх Сянан чох мцкяддярдир. О, эетмяк истямир. Щамы мат галмышдыр. Шейх Сянан Хумара гаршы щиссини гыза бяйан едир. Хумар да щяля щеч бир гяти фикир демир. Лакин халг артыг шцбщялянмишдир.

        ЫВ шякил. Эянж эцржц Хумарын атасына гяфлятдя олмасыны ейщам едир. Хумарын атасы Хумары чаьырыб тящдид едир. Лакин гыз ортада щеч няйин олмамасыны бяйан едир. Эцржцляр Шейх Сянанын цстцня галхыр. Хумар ону мцдафия едир. Тянгиддян безян Шейх Сянан вя Хумар халгдан гачырлар. Давид даьында бир кощушда эизлянирляр. Халг онлары эялиб тапыр. Онларын йанына галхмаг истяркян Шейх Сянан “вягтдир” дейиб юзцнц Хумарла учурума атыр. Халг мат галыр.


        Артыг сон мяшгляр театрын сящнясиндя эедирди.

        Цзейрин Мялейкяйя мяктубундан:

        «Мяним операмын тамашасы нойабрын 30-да олажаг. Инди ишимин ян гайнар чаьыдыр, тез-тез мяшгляримиз олур. Мусиги динляйижилярин чох хошуна эялир. Операда Сарабски вя Гасымовдан башга билирсян даща ким иштирак едир. Щяняфуш, (Мяммяд Щяняфи Терегулов - Я.Ф.) мян хцсуси олараг ону фяргляндирмяк цчцн - ахы онун йахшы сяси вар- чох эюзял вокал вя чох йахшы мусиги йазмышам. Дцнян там мяшг олду, юзц дя Щцсейнзадя (Яли бяй Щцсейнзадя – Я.Ф.) дя иштирак едирди, бцтцн опера, хцсусян дя Щяняфушун ифасы онун хошуна эялди. Мусигини симфоник оркестр, Славинскинин оркестри чалыр, бир сюзля самбаллы, дяйярли бир шей алыныр» (19).

        Йени операнын тамашасындан чох шей асылы иди. Цзейир ясярин уьурлу алынажаьы тягдирдя ращатжа той щазырлыгларына башлайажагды. Премйера эцнц йахынлашдыгжа щяйяжан да артырды.

        Цзейрин Мялейкяйя мяктубундан:

        «Базар ертяси, йяни бирисиэцн мяним операмы гойурлар. Эюряк нежя тяяссцрат йарадыр... Мяним язиз Мялейкям, сян ахы билирсян талейимизи щялл етмяк цчцн бу операны битирмяйя нежя тялясирдим Чяршянбя ахшамынадяк той барясиндя, боржлар вя буна бянзяр мясяляляр щагда щеч ня йазмайажаьам, чяршянбя ахшамы, йа да чяршянбя сяня мцфяссял мяктуб йазажам вя пул эюндяряжям...Йягин ки, бу мяктубу аланда операны артыг гойажайыг, онда мяним язиз Мялейкям, мяни йада саларсан, инди билмирям ки, о вахт мяктубуму охуйанда мяним ящвалым нежя олажаг. Аллащ елямясин ки, уьурсузлуьа дцчар олум!... Сяни севян Цзейирин» (20).

        Мялейкя дя йени ясярля чох марагланыр, Цзейирин бцтцн эежяляри ишлядийиндян вя чох йорьун олдуьундан, той етмяк цчцн юзцнц даьа-даша вурмасындан чох наращат иди. О, нишанлысына цряк-диряк верир, щятта ону бир даща опера йазмаьа гоймайажаьыны диля эятирмишди:

        Мялейкянин Цзейиря мяктубундан:

        «Сянин цчцн чох наращат олурам. Аьыр йухулар эюрцрям, онлары нежя йозажаьымы да билмирям. Ящвалым да еля писдир ки, башымы щара гойум беля билмирям. Сяни йухуда эюрмушям: сажларын аьарыб, еля йорьунсан ки, йухудажа фикирляшдим ки, бу йягин, чох ишлямякдяндир, гярара алдым ки, бундан сонра сяни опера йазмаьа гоймайажам. Сонра сящяр йухуму юзцмцзкцляря данышанда гейри-ихтийари аьладым... Онлар мяни сакитляшдирдиляр. Мяним йухуму беля изащ етдиляр ки, сян халгын эюзцндя ужалажагсан... Аллащ елясин беля олсун, амма мян йеня дя наращатам...» (21).

        Мялейкя гязетлярдяки мягалялярдян «Шейх Сянан»ын йахшы гаршыландыьындан севинжини билдирир, Цзейирин нядянся бикеф олдуьуну щисс едяряк, кюнлцнц алмаьа тялясир, она цряк-диряк верирди...

        «Щя, Цзейир, мян сяндян чох инжимишдим, чцнки узун мцддят иди ки, сян мяня йазмырдын, истясяйдин бир дягигя вахт тапыб, икижя кялмя сящщятин барядя йазардын. Ащ, сян билсейдин, о вахт мян нежя щяйяжан кечирирдим, эежяляри йатмырдым. Цзейир, мян истямирдим инжидийими щисс едясян, инди ки, щисс етмисян, она эюря сющбятин цстцнц ачырам. Амма инди кцсмцрям, амма сянин «мяни йада сал» сюзлярин мяни чох аьрыдыр. Мяним язиз Цзейирим, доьрудан да еля билирсян ки, мян сяни бир анлыг да олсун ня вахтса унуда билярям? Аллащ щаггы, щеч бир заман, бир дягигя дя олсун... Мян щямишя сяни дцшцнцрям, сяни эюрмяк, сянинля сющбят етмяк истяйирям, мяним эцняшим! Ахы мяня еля язизсян! Сян бунлары щисс едя билсейдин, мян нежя дя хошбяхт олардым... Чох, чох шей демяк истяйирям, амма мяктубларда щяр шейи йазмаг олмур... Эюрцшярик, данышарыг, Сяни севян Мялейкян» (22).

        «Шейх Сянан» операсынын илк тамашасы 1909-жу ил нойабрын 30-да (йени тягвимля декабрын 13-дя) Никитин сиркиндя олду. Тамашайа Цзейир бяй юзц дириъорлуг едирди. Мятбуатда сяслянян фикирлярдя мцсбят мягамлар олса да, цмумиликдя опера сойуг гаршыланды.

        Операнын ня клавири, ня партитурасы галмадыьындан ону мятбуатдакы «изляри»ня, бястякарын мяктубларындакы мялуматлара истинадян моделляшдирмяк мяжбуриййятиндяйик. Ясярин мязмунундан, ясас образларын мащиййяти вя характериндян чыхыш едян Цзейир бяй «Лейли вя Мяжнун»дан фяргли бир йол сечир, ресензийаларын бириндя гейд олундуьу кими, «операнын мусигиси «эцжлц ифадя олунмуш Авропа характери» дашыйырды».

        Операнын оркестровкасында Бакыда фяалиййят эюстярян Давид Славински Ц.Щажыбяйлийя кюмяк етмишди. Еля тамашада да Д.Славинскинин симфоник оркестри чалырды.

        «Шяхсян мяня вя Азярбайжан операсына Славински вя Шатковскинин симфоник ансамблынын вя йящуди хор групунун бюйцк кюмяйи дяймишдир. Бу тяшкилатларын щяр икисинин юз дюврцня эюря бюйцк бядии тяжрцбяси варды. О заман йеэаня Азярбайжан бястякары олан, юзц дя йазмаьа тязя башлайан мян ися беля бир тяжрцбяйя малик дейилдим. Мян мящз онларын кюмяйи сайясиндя оркестря йени алятляр дахил етмиш, хорун сяс ащянэини зянэинляшдирмиш вя саиряйя наил олмушам» (23).

        Опера либреттосунун ялйазмасы иля танышлыг ясярин мусиги материалында муьамларын олмамасыны тясдигляйир. Мцгайися цчцн гейд едяк ки, «Лейли вя Мяжнун»ун, щабеля сонракы иллярдя бястялянмиш муьам операларынын либреттосунда муьам иля ифа олунан мятнлярин гаршысында мцвафиг муьамын ады эюстярилирди. Цзейир Щажыбяйлийя щяср олунмуш монографийаларыны билаваситя онун саьлыьында йазмаьа башламыш, бир чох мялуматлары ондан алан Хуршид Аьайева вя В.Виноградовун йаздыгларындан да бу фикир щасил олур.

        «Бу операнын мусиги драматурэийасына мцяллиф «Лейли вя Мяжнун»ла мцгайисядя парлаг шякилдя нязяря чарпан бир сыра йениликляр дахил едир. О, бцтцн мусигини нота йазмышдыр, ифачыларын импровизасийаларына йер вермяйяряк бцтцн мелодийалары юзц бястяляйир» (24).

        «Бястякар йени операсында радикал йенилик едир: бцтцн мусигини яввялдян ахырадяк нота йазыр, импровизасийайа йер вермяйяряк бцтцн мелодийалары юзц бястяляйир»
(25).

        Тамашанын реъиссору эянж актйор Щажыбаба Шярифов иди, бу, онун реъиссор кими илк иши иди.

        Цзейир бяй операнын ифачы тяркибини мусигинин цслубуна эюря мцяййянляшдирся дя ясас ролун ифачысы кими Щцсейнгулу Сарабскийя мцражият, яслиндя уьурлу сечим дейилди. Щцсейнгулу Сарабскинин нот савады олмадыьы цчцн Цзейир нотлу мусигини она шифащи тярздя юйрядирди. Авропа цслубунда ифачылыг сяриштяси олмайан Сарабски цчцн бу, чох чятин вя ращатсыз бир бядии експеримент иди. Цзейир бяйля интенсив мяшгляря бахмайараг о, партийасынын ющдясиндян эяля билмирди. Ян чох тянгид атяшиня дя еля ясас образын йарадыжысы кими Щцсейнгулу Сарабски тутулду.

        «Шярг мотивляринин башландыьы йердя артист (баш ролун ифачысы Щ.Сарабски нязярдя тутулур) йахшы охуйур, амма Авропа мотивляринин ющдясиндян чятинликля, эялир, щятта, демяк олар ки, щеч эялмирди» (26). Классик вокал сяс цчцн йазылмыш гадын ролунда ися артыг сящняйя мящз гадын ифачы чыхмалы иди. Бястякар Д.Славинскинин мяслящяти иля Бакыда классик консертлярдя даима чыхыш едян мцэянни Тамара Богаткону дявят едир. Мцьянни Азярбайжан сящнясиндя чыхышы цчцн Лейла ханым сящня тяхяллцсцнц сечир. Бу, онун Азярбайжан мусигили театры сящнясиндя дебцтц иди. Цмумян Богатконун чыхышы мцсбят гаршыланмышды. Онун вокал имканлары – эцжлц, хош тембрли сяси вя усталыьы гейд олунурду.

        «Икинжи актда о, хцсуси бир илщамла охуйурду, бцтцн партийада колоратуралы» ифайа бюйцк йер верирди вя бу нюмряляри уьурла, щятта еффектля ифа едирди» (27).

        Лакин мцэяннинин Азярбайжан дилини билмямяси, ифа етдийи сюзлярин мянасыны анламамасы, тяляффцзцндяки проблемляр образын бядии сявиййясиня хялял эятирирди. Мяммяд Щянифя Терегулов Хумарын атасы партийасыны ифа едирди.

        Цзейир операда баш роллардан бириндя Имран Гасымовун иштиракыны нязярдя тутурду. Эюзял сяся малик, бюйцк театр щявяскары Имран Гасымов артыг «Лейли вя Мяжнун»да чыхыш етмишди. Буну нязяря алараг, ону да тамашайа жялб етмяк фикриндя олан Цзейир баш роллардан бирини - Гико партийасыны Имрана вермяк фикриндя иди. Лакин премйерада Гико ролунда комик ролларын ифачысы кими танынан, опера сясиня малик олмайан Мирзя Аьа Ялийев чыхыш едир. Онун обйектив сяс имканлары ися йалныз милли цслублу мусигинин ющдясиндян эялмяйя имкан верирди. Онун юз партийасыны зяиф ифа етмяси вахтын азлыьы иля изащ олунса да, ясас сябяб йеня дя онун цчцн тамамиля йени ифачылыг тярзи вя мусиги олмушдур.

        Операда хорлары ифа етмяк цчцн йящуди хору дявят олунмушду.

        Ясярин мусигиси о заман ня гядяр «эцжлц Авропа ящваллы» мусиги тяяссцраты баьышласа да, парлаг милли колоритя малик иди.

        «Славински скрипкада «Сеэащ», «Ираг», «Эярайи», «Сямаи-Шямс», «Забул», «Байаты-Кцрд» чалыр, флейта Сянанын ешгини «Байаты-Гажар», «Байаты-Кцрд» «Байаты-Шираз»ла вясф едир» (28).

        Мараглыдыр ки, «Шейх Сянан»ын йарадыжы групунда таныш олан Давид Славински вя Щажыбаба Шярифов сонралар ямякдашлыг едяряк, щятта «Мещр вя Мащ» муьам операсыны бястяляйир.

        Гызьын мяшгляр сона йетдикжя Цзейирин щяйяжаны да артырды. Амма бу тякжя премйера щяйяжаны дейилди. Чцнки, Бакынын гараэурущчу диндарлары операнын адындакы «шейх» сюзцндян хофланараг наразылыгларыны билдирмишдиляр.

        «Бакы градоначалникиня яризя вериб хащиш едибляр ки, операнын тамашасына ижазя вермясин, чцнки эуйа бу опера мцсялман аляминин мцгяддяслярини тящгир едир» (29).

        Бяс сябирсизликля эюзлянилян, мяшглярдя щамынын хошуна эялян, мцсбят ряйляр алан ясярин уьурсузлуьунун сябяби ня иди? Ялбяття, сющбят тякжя бястякарын щяля там Авропа опера формалары форматында ясяр йазмаг игтидарында олмамасындан эетмир. Бу уьурсузлуьун сябябляриндян иди, амма ясас сябяб дейилди. «Шейх Сянан»ын Азярбайжан тамашачысы тяряфиндян гябул едилмямясинин ясас сябяби либреттонун гцсурларындан даща чох, таныш олмайан цслубу иди. Театра эялян динляйижиляр йеня «Лейли вя Мяжнун» типиндя бир ясяр эюзляйирдиляр. Йенилик ися юзцнц доьрултмады. Муьам цзяриндя гурулан опера модели Азярбайжан тамашачысынын мусиги инкишафына адекват бир форматдыр. Бу, обйектив реаллыг вя тарихи гаврайышын лабцд пилляси иди. Цзейир бяй буну чох эюзял анлайырды.

        1910-жу илдя йени операсы цзяриндя ишя башлайан мцяллиф йенидян муьам операсы моделиня гайыдыр. Амма онун бу операнын мусигисини мящв етмяси щагда йайылмыш фикир ясла щягигятя уйьун дейил. Бястякар «Шейх Сянан» операсынын мцвяффягиййятли мусиги парчаларындан диэяр ясярляриндя истифадя едир. Операнын ики мусиги нюмрясинин 1910-жу илдя ойнанылан «Яр вя арвад» мусигили комедийасына дахил едилмяси щагда мялуматлар вардыр. Нязяря алсаг ки, Цзейир бяй гайнаг кими истинад етдийимиз ресензийанын дярж олундуьу «Щягигят» гязетинин редактору иди, мялуматын сящищ олмасы шцбщя доьурмур:

        «Биринжи пярдянин ахырында Миннят ханым вя нюкярляр (хор) «Шейх Сянан» операсындан эютцрцлмцш олан сон дяряжя эюзял щавалы «Инсаф ейляйин щалыма бахын» мащнысыны башга сюзляр иля оркестро иля охуйурлар»

        «Икинжи пярдя галхыр. Сяфи (Мяржан бяйин нюкяри) бцтцн нюкярляри йыьыб кющня «Шейх Сянан»ын – «Хялги етдин мяфтун» щавасы иля Мяржан бяйин ящвалатыны онлара нягл едиб эцлцрляр»
(30).

        Операдан диэяр фрагментляр мцхтялиф мусиги ахшамларында сяслянирди. 1909-жу илдя икинжи мцсялман ахшамында мцяллифин рящбярлийи иля «Лейли вя Мяжнун», «Шейх Сянан» операларындан парчаларын, 1911-жи илдя тяшкил олунмуш бир театр ахшамындакы фасиля заманы Т.Богатконун «Шейх Сянан»дан арийалары ифа етмяси щагда мялумат верилир. Ц.Щажыбяйлинин 1911-жи илдя опера цзяриндя йенидян ишлядийи, тязя либретто йазажаьы щаггында мялуматлар йайылса да бястякар бир даща бу ясяря гайытмамышдыр.

        Лакин операнын уьурсузлуьундан йарарланмаг истяйянляр йеня дя мейдана эялир. Операнын драманы «сыхышдырмасы» идейасы иля пярдялянмиш кампанийа 1910-жу илдя «Нижат» жямиййятинин ижласларында да цзя чыхыр. Бу барядя «Каспи» гязети хябяр верирди. 1910-жу илин майында кечирилян ижласда бу мювзуда щятта мцзакиря дя апарылмышды. Бу мцзакиря дя опера ятрафында мцхтялиф сяпкили марагларын тоггушмасынын, жямиййятдя ян эениш чешидли проблемлярин – шяхси симпатийалардан тутмуш, малиййя марагларынадяк – мусиги мцстявисиндя тязащцрц иди. Ижласда Ц.Щажыбяйли яризя иля иштиракчылара мцражият едир. Яризянин йазылмасына сябяб ися мятбуатда дярж олунмуш бир бяйанат иди. «Щягигят» гязетиндя чап олунмуш бяйанатда «Нижат» жямиййятинин театр сексийасына вя Цзейир бяйя гаршы беля бир йени иттищам иряли сцрцлцрдц ки, «Щажыбяйовун йаздыьы вя Никитин гардашлары сиркиндя ойнанмыш «Шейх Сянан» операсы вя «Яр вя арвад» опереттасы мцсялман тамашачыларыны драмадан узаглашдырыр вя буна эюря дя мцсялманлар театра щявясля эялмирляр» (31).

        Бу бяйанатын архасында Оружов гардашларынын дурдуьу мялум олур вя ижлас иштиракчылары Оружовун шяхси марагларындан чыхыш етдийини нязяря алыб, иттищамлары рядд едирляр. Цзейир бяй ися бу бяйанатдан 2 эцн сонра гязетдян чыхыр.

        Декабрын яввялиндя Цзейир Тифлися эялир вя эянжляр 1909-жу ил декабрын 30-да (йени тягвимля 1910-жу илин йанварында) Тифлисдя евлянирляр. Ниэащы аиля мяжлисиндя гейд едирляр.

        Юмцрляринин сонунадяк Цзейир бяй вя Мялейкя ханым жан дейиб, жан ешитмишдиляр. Онлар евляняндя Цзейирин 24, Мялейкянин ися 17 йашы вар иди. Узун илляр бу хошбяхт жцтлцйцн бюйцк мящяббяти, гаршылыглы щюрмятля долу мещрибан, хош мцнасибятляри щямишя ятрафдакылара юрняк иди. Мялейкя ханым дцнйалар гядяр севдийи щяйат йолдашындан сонра 18 ил юмцр сцрмцшдц, бцтцн галан юмрцнц дя севимли Цзейирин хатирясиня, йарадыжылыьынын тяблиьиня щяср етмишди. Онун ян бюйцк арзусу Цзейирин Бакыда вя Шушада ев-музейинин йарадылмасы иди. Бу музейя вермяк цчцн о, ня гядяр материал топламышды, бу материаллар арасында ян гиймятли хатиря кими дя Цзейирин севэи долу мяктубларыны сахлайырды.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Урфи. «Шейх Санан. Восточное легенда. «Каспий». 1908, 18 января

2. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу . 16 ийун, 1909. Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи.

3. орадажа

4. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 5 август. Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

5. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 27 август. Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

6. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 5 октйабр. Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

7. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу. 1909, Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

8. Цзейир. Зянбурчулара жидди бир тяклиф. «Тярягги» гяз. 1909, 30 август.

9. «Bakиnets» гяз. 1909, 31 август

10. Кор ашыг. Мяктуб «Зянбур» ъурналы, 1909, 31 ийул

11. Ц.Щажыбяйов Азярбайжанда мусиги тяряггиси. Ясярляри. ЫЫ жилд. Б. 1965, с.245

12. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 5 октйабр Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

13. Щ.Аббасов. Хатирялярим, Бакы, 1968, с. 24

14. .Л.Я. Мирзя Сямяндяр. « Азярбайжан» гяз. 1920, 12 феврал, № 30

15. «Сяда» гяз. 1909, апрел

16. М.Асланов. «Шейх Сянан» операсынын талейи. «Шуша» гязети, 2007, йанвар, с.6

17. «Баку» гяз. 1909, 3 нойабр, № 246

18. Либреттонун гыса мязмуну бястякарын ялйазмасы ясасында ев-музейин директору С.Фяряжов тяряфиндян щазырланмыш вя тягдим едилмишдир.

19 Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 17 нойабр, Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

20. Цзейир Щажыбяйлинин Мялейкя Терегуловайа мяктубу 1909, 28 нойабр, Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

21. Мялейкя Терегулованын Цзейир Щажыбяйлийя мяктубу . 1909, 6 декабр, Ц.Щажыбяйлинин ев-музейи

22. Орадажа

23.Ц.Щажыбяйов. «Лейли вя Мяжнун»дан «Короьлу»йа гядяр. Ясярляри. ЫЫ жилд. Бакы. 1965

24. Х.Агаева. Узеир Гаджибеков. Баку, Азернешр, 1955.

25. В.Виноградов. Узеир Гаджибеков и азербайджанское музыка. М.1938,с.51


26. Авара. «Шейх Санан». Газ. «Каспий», 1909, 2 декабря

27. орадажа

28 Ах-ов. Мусульманская жизнь. «Шейх Санан», газ. «Баку», 1909, 2 декабря

29. Ах-ов. Новая мусульманская опера. Газ. «Баку», 1909, 28 ноября

30. Тамашачы, «Яр вя арвад». «Щягигят гязети», 1910, 26 май

31. В Обществе Ниджат. Газ. «Каспий», 1910, 1 июня










Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70