"ЧАЙ ДЯСТЭАЩЫ" ЯСЯРИНИН МУСИГИ ТАЛЕЙИ
Бянювшя РЗАЙЕВА
 

ХХ яср Азярбайжан ижтимаи вя ядяби фикир таихиндя юзцнямяхсус йер тутан эюркямли йазычы, драматург, публисист Жялил Мяммядгулузадянин ясярляри Азярбайжан ядябиййаты цчцн явязсиз вя тцкянмяз мянбядир.

        Мараглы вя зянэин ядяби - бядии йарадыжылыьа малик олан бу бюйцк инсан халг щяйатыны бцтцн севинжли вя кядярли, ишыглы вя кюлэяли, йени вя кющня мянзяряляри иля ядябиййата эятирмиш, сюз сянятини халгын сяадяти вя азадлыьы цчцн сяфярбяр етмяйи юзцнцн вятяндашлыг вязифяси щесаб етмишдир.

        Гейд едяк ки, Ж.Мяммядгулузадя ядябиййат тарихимиздя ижтимаи мцбаризяни ачыг, айдын, кяскин вя мцстягил шякилдя апаран бир ядибди. Ейни заманда, бюйцк бир ядяби мяктяб - “Молла Нясряддин” ядяби мяктябини йарадан Жялил Мяммядгулузадя гцдрятли сяняткарлары бу мяктябин ятрафында жямляшмиш вя тянгиди - реалист ядябиййатымызын инкишафына чалышмышдыр.

        Халга архаланан Мирзя Жялил драматурэийа фяалиййятиня “Чай дястэащы” (1889) адлы аллегорик мянзум ясяри иля башламыш, ардынжа мювзу, мязмун вя тарихжя мцщцм силсиля тяшкил едян ясярляр йазмышдыр. “Юлцляр”, “Данабаш кяндинин мяктяби”, “Анамын китабы”, “Дяли йыьынжаьы” кими ясярляри, ейни заманда щекайя вя новеллалары, фелйетонлары иля шющрят газанмышдыр. Мювзулары йашадыьы щяйатдан вя ижтимаи мцбаризялярдян, халг мяишятиндян олан Мирзя Жялил доьма халгынын севинж вя кядяри, адят - яняняляри иля йашамыш, онун ян бюйцк мцяллими халг олмушдур. Мящз буна эюря дя ясярляринин ян башлыжа хцсусиййяти хялгиликдир вя халг онун ясярлярини севя - севя, дцшцня - дцшцня мцталия едир, щятта щарада бир дцзэцн олмайан щярякят эюряндя Мирзя Жялил хатырланыр вя “Аллащ сяня рящмят елясин, Мирзя Жялил” сюйляйирляр. Бу бир тяряфдян ону эюстярири ки, Мирзя Жялил ирси щямишя мцасирдир. Диэяр тяряфдян ися сцбут едир ки, халг юз оьлунун йарадыжылыьыны эюзял билир вя онун йарадыжылыьынын дцзэцнлцйцня инаныр (1. сящ.4-7).

        Жялил Мяммядгулузадя йарадыжылыьы инсанларын ядяби - мядяни инкишафында, йени дцнйаэюрцшляринин формалашмасында явязсиз рол ойнамышдыр. Бюйцк драматург Нахчыванда театр сянятинин йарадыжыларындан бири олмушдур. О, драм ясярляри йазмагла йанашы, бир сыра роллары да ифа етмишдир. Устад сяняткарын йарадыжылыьы дюврцн зиддиййятляри ичярисиндя мящв олан халгын эюзцнц юз сящня ясярляри иля ачыр, онлары тяряггийя, милли ойаныша сясляйир (2.сящ.16-17). Жялил Мяммядгулузадя Гори Мцяллимляр Семинарийасыны битирдикдян сонра Нахчывана гайытмыш, яввялжя Шярур районунун Улуханлы, сонра ися Баш Норашен (индики Жялилкянддя) мцяллимлик етмишдир. Бу илляр ярзиндя о, артыг театр ясярляри йазмагла мяшэул иди. Гейд етдик ки, 1889 - жу илдя илк сящня ясяри олан “Чай дястэащы” аллегорик ясярини гялямя алмышдыр. Реал щяйат мцшащидяляри ясасында йазылмыш бу ясяр классик Азярбайжан ядябиййатынын яняняляриня сюйкянирди, ейни заманда ядябиййатымызда илк мянзум драм иди. Бу ясяр бюйцк Азярбайжан шаири Мящяммяд Фцзулинин мящшур ясяри олан “Мейвялярин бящси”ня даща йахындыр. Ясярдя ядиб феодал мяишят щяйат тярзини, онун йцксяк тябягяси щесаб едилян хан вя онун ханымынын симасында тянгид едир ки, бу да ясярин ижтимаи мотивляр ясасында йазылдыьыны айдын шякилдя ортайа гойур. Ясярин ян гиймятли жящяти аллегорийанын тамамиля реалист, сон дяряжя щяйати просесляри ифадя едя билмясидир. Ясярдя мараглы жящятлярдян бири дя ижтимаи - яхлаги принсипляри ачыг шякилдя нязяря чатдырмасындадыр. Бюйцк драматург бурада ялдя иттифагы тутараг, щаггы батилдян сечмяк кими щяйати мятлябляри йумористик тярздя тягдим едир, эцля - эцля чох жидди фикирляр сюйляйир. Йяни “Чай дястэащы” ижтимаи мяналы эцлцш йаратмаг бахымындан чох дяйярли ясярлярдян биридир (3. сящ. 14-16).

        Жялил Мяммядгулузадя йарадыжылыьы щяр заман сянят адамларынын вя ейни заманда бястякарларымызын диггят мяркязиндя олмуш, онун ясярляриня мусиги йазылмышдыр. Ядибин ясярляриня Азярбайжан бястякарлары чохсайлы мусиги йазараг мусигили драм ясярляри репертуарларыны даща да зянэинляшдирмишдир.

        Азярбайжан ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяси бюйцк йазычы драматург, публисист вя ижтимаи хадим Жялил Мяммядгулузадянин анадан олмасынын 140 иллик йубилейи тамам олур. Ядибин 140 иллик йубилейи гаршысында эюзял бястякарымыз Йашар Хялиловун Мйузикл ъанрында йаздыьы “Чай дястэащы” ясяри йубилей цчцн лайигли тющфядир.

        Бястякар бу ясярдя реал щяйат принсипляри мусиги лювщяляриндя айдын тясвир едир. Бурада 9 мусиги нюмряси мювжуддур. Ясярин йазылмасында бястякар Азярбайжан халг Мусиги нцмуняляриндян бящрялянмишдир. Образлар ясярин ифасы заманы эюзял мусиги дили иля дюврцн зиддиййятлярини ифша едирляр. Ясярдяки вокал партийалар ашаьыдакы шякилдя ифа едилмишдир.

        Самовар образы - баритона

        Паднос вя стякан сопранойа

        Чайник, гашыг вя нюкяр Яли образлары тенор партийаларына щяваля олунмушдур.

        Ясярин Ы нюмряси пролог адланыр вя йаллы ъанрында йазылмышдыр. Бу да юзлцйцндя ясярин цмуми ящвал -рущиййясини вя образларын кцтляви шякилдя гаршылыглы мцнасибятлярини якс етдирир. Бу щям дя ритмик жящятдян дя юзцнц бцрузя верир. Бястякар бу щиссяни чащарэащ ладына истинадян ишлямишдир.

        ЫЫ мусиги нюмряси самоварын чыхышына ясасланыр. Самовар ясярдя башчы ролуну ойнайыр. Бу нюмрядя мусиги баритон, вокал партийасына ясасланыр.Мусиги речитатив характерлидир. Мцяллиф бу щиссяни чащарэащ ладындан йарарланараг ишлямишдир. Икинжи щяссядя мусиги дяйишкян 4/4, 4/5, 4/6 юлчцлярдя ифа едилир.

        ЫЫЫ мусиги нюмрясиндя падносун чыхышы верилир. Бу да форма гурулушу етибариля яввялки нюмряйя йахындыр. Яввялки нюмрялярдя олдуьу кими, бурада да бястякар юлчц дяйишкянлийиндян 4/4, 6/4, 7/4 кими мцряккяб юлчцлярдян истифадя етмишдир.

        ЫВ мусиги нюмрясиндя жайникин чыхышы верилир. Бурада мусиги ойнаг мащны характерлидир. Мцяллиф бу щиссядя Жащарэащ ладындан истифадя етмишдир. Яввялки нюмрялярдян фяргли олараг бурада мусиги дяйишилмяз олан 2/4 юлчцсцня ясасланыр.

        В мусиги нюмряси стяканын чыхышына ясасланыр. Мусиги дили етбариля ЫЫ вя ЫЫЫ щиссялярля йахынлыг тяшкил едир, йяни речитатыв характерлидир. Бу нюмрядя дя бястякар чащарэащ ладындан истифадя етмишдир.

        ВЫ мусиги щиссяси гашыг образынын чыхышына ясасланыр. Бу нюмрядя мцсиги йеня дя речитатив характерли верилмишдир.

        ВЫЫ мусиги нюмряси яввялкилярдян фярглянир. Бу щиссядя мусиги аьыр темпдя квартет ансамблы тяряфиндян мцшайият едилир.

        ВЫЫЫ мусиги нюмряси ариозо формасында йазылмышдыр. Бу да тясадцфи дейил , чцнки бу, ясярдя йеэаня жанлы образ олан нюкяр Ялинин чыхышына ясасланыр.

        Мцяллиф бурада байаты - шираз ладындан истифадя етмишдир.

        Сонунжу ЫХ мусиги нюмряси епилог адланыр. Бу нюмрядя щям ъанр жящятдян, щям характер, щям дя интонасийа жящятдян пролог иля симметрийа ямяля эятирир. Бурада да мцяллиф йаллы ъанрындан истифадя етмишдир. Лакин мараглы жящят ондан ибарятдир ки, яняняви юлчцдян фяргли олараг, бурада 5/4 ялчцсцндян истифадя олунмушдур. Сонунжу щиссядя нюкяр Ялидян башга бцтцн жансыз образлар иштирак едирляр.

        Квинтет ансамблынын чыхышы ясярин цмуми ящвал - рущиййясиндя йекун характерини якс етдирир.

        Ясярдя бястякарын мусигиси цмуми характер дашымыр. Бурада мусиги нюмряляринин щяр бири айры - айрылыгда бир мусиги ясяри кими гавраныла биляр. Мурзикл ъанрында йазылмыш бу ясярдя щям йаллы, щям дя айры - айры щадися вя образа верилян мусиги тясвири мусиги дейил, образлы мусиги шяклиндя верилмишдир.

        Ясяр 16 нойабр 2008 - жи илдя илк дяфя Иран Ислам Республикасынын Тябриз шящяриндя кечирилян Кукла театрларынын Бейнялхалг Фестивалында ойнанылмышдыр. Ону да гейд едяк ки, бу фестивалда Иран вя Тажикистан Кукла Театры иля йанашы Азярбайжаны тямсил едян Нахчыван Кукла Театры да иштирак етмишдир.

        Нахчыван Кукла Театры актйорлары тяряфиндян ойнанылан “Чай дястэащы” тамашачылар тяряфиндян алгышланмышдыр. Кукла Театрынын ямякдашлары ейни заманда дащи драмартург Щцсейн Жавидин “Ана” пйесини дя ойнамышлар. Бу тамашанын да мусигиси бястякар Йашар Хялилов тяряфиндян йазылмышдыр. Бястякар ейни заманда бюйцк драматург Щцсейн Жавидин йарадыжылыьына мцражият етмишдир.

        Мухтар республикада 2007 - жи ил октйабр айында дащи драмартург Щцсейн Жавидин 125 иллик йубилейиня щяср олунмуш тянтяняли зирвя тядбири кечирилмишдир. Тядбирдя бюйцк драмартургун йубилейиня лайигли тющфя олараг “Сяйавуш” ясяринин тамашасы эюстярилмишдир. Беш пярдяли фажиянин гурулушчу реъиссору Азярбайжан Республикасынын халг артисти Камран Гулийев вя мусиги тяртибатшысы Йашар Хялилов олмушдур. Ону да гейд едяк ки, тамашанын мусигисини яввялдян ахыра кими Йашар Хялилов ройалда мцшайият етмишдир. Чох йцксяк сявиййядя кечирилян тамаша щаггында Щцсейн Жавид ролунун ифачысы Расим Балайев чыхыш едяряк демишдир:

        “Щцсейн Жавид йарадыжылыьына олан щюрмят вя ещтирам цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин мядяниййятимизя, ядябиййатымыза йцксяк гайьысынын тязщцрц кими дяйярляндирмишляр. Бу эцн цмуммилли лидер Щейдяр Ялийевин идейалары Азярбайжан Республикасынын Президенти Илщам Ялийев тяряфиндян щяйата кечирилир”.

        Йубилейдя иштирак едян эюркямли йазычылар вя инжясянят адамлары тамашанын иштиракчыларына вя мусиги тяртибатчысы олан Йашар Хялилова парлаг йарадыжылыг уьурлары арзуламышлар. Гейд едяк ки, Йашар Хялиловун Щцсейн Жавид ирсиня мцражияти бунунла битмир. О, “Сяйавуш” ясяриня йаздыьы мусиги ясасында халг чальы алятляри оркестри цчцн суита, фортепиано вя камера оркестри цчцн “2 пйес” Щцсейн вя Яртоьрул Жавидлярин хатирясиня щяср етдийи “Муьам дастаны”, “Чобан” тцркцсц, “Бизим елляр”, “Эювярчин” шеирляриня мащны бястялямишдир. Йашар Хялилов щямишя олдуьу кими, бу эцн дя Нахчыванын Мусиги щяйатында вар гцввясиля чалышыр. О, Нахчыванда фяалиййят эюстярян оркестрляр вя хор коллективляри иля сых йарадыжылыг ялагясиндядир. О, вятянпярвяр, гайьыкеш олмагла йанашы, истедадлы бир бястякар кими Азярбайжан бястякарларынын арасында йери вардыр. Онун йаздыьы ясярлярдя дя биз онун вятянпярвяр, миллятини севян, вятяня баьлы олан бир бястякар кими дуйуруг. Онун “Ордубад каприччиосу”, хор цчцн йаздыьы “Доьма йурдум”, “Нахчываным”, скрипка вя фортепиано цчцн “Мюмцня хатун” пйеси эюркямли академик Йусиф Мяммядялийевин сюзляриня йаздыьы “Гуртулуш чялянэи” улу юндяримиз Щейдяр Ялийевин 85 иллик йубилейиня щяср олунмуш “Рекфием”, Щейдяр Щимни” вя башга ясярляри буна яйани сцбутдур. Инанырыг ки, эюзял бястякарымызын “Чай дястэащы” ясяри дя бюйцк драмартург Жялил Мяммядгулузадянин 140 иллик йубилейи цчцн эюзял тющфядир.

        Щазырда бястякар “Ясщабц - кяф” балети цзяриндя ишляйир. Й.Хялилов юз йарадыжылыьында щямишя тохунулмамыш мювзулара мцражият етмишдир. Даими ахтарышларда олан Йашар Хялилова бюйцк йарадыжылыг уьурлары арзулайырыг.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1.Ж.Мяммядгулузадя. Ясярляри. Дюрд жилддя. Ы жилд. “Гейрят” няшриййаты. Бакы 2004

2.Я. Хялилов. Нахчыван театрынын тарихи. Азярбайжан театр жямиййяти. Бакы, 1964.

3.Ж.Мяммядгулузадя. Ясярляри. Ы жилд. Аз. Елмляр Академийасы няшриййаты. Бакы, 1996.











Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70