|
Muüam èfa÷ûlûüû mörÿkkÿb vÿ ÷ÿtèn sÿnÿtdèr. Øèfahè ÿnÿnÿlè professèonal musèqè nþâö olan muüamûn yaradûcûlarû vÿ èfa÷ûlarû peøÿkar sÿnÿtkarlar – xanÿndÿ vÿ sazÿndÿlÿrdèr. Mÿlum olduüó kèmè, muüamlar xanÿndÿlÿr vÿ xalq ÷alüû alÿtlÿrè èfa÷ûlarû tÿrÿfèndÿn èfa olunaraq yaradûlûr. Xanÿndÿ vÿ sazÿndÿlÿr - xalq ÷alüû alÿtlÿrè èfa÷ûlarû muüam sÿnÿtènèn ÿnÿnÿlÿrènè sÿdaqÿtlÿ qoruyaraq sonrakû nÿsèllÿrÿ þtörmÿklÿ yanaøû, hÿm dÿ onlarû ènkèøaf etdèrèr, zÿngènlÿødèrèrlÿr.
Muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn ènkèøaf mÿrhÿlÿlÿrènè èzlÿdèkdÿ bþyök bèr dþvr ÿrzèndÿ onun yöksÿk ènkèøaf yolu ke÷dèyènèn øahèdè oluruq. Tarèx boyu bu sÿnÿt Øÿrqdÿ, o cömlÿdÿn dÿ Azÿrbaycanda xösusè tÿlèm-tÿrbèyÿ ÿnÿnÿsènÿ malèk olmuødur, yÿnè muüamûn tÿdrèsèndÿ ustadlarûn baø÷ûlûq etdèyè mÿktÿblÿrèn, sÿnÿtkarlarûn èøtèrakû èlÿ ke÷èrèlÿn mÿclèslÿrèn bþyök rolu olmuødur. Bu ÿnÿnÿ bu gön dÿ davam edèr.
Sÿnÿt yoluna qÿdÿm qoyan hÿr bèr xanÿndÿyÿ, tar vÿ ya kaman÷a èfa÷ûsûna muüamlarû þyrÿdÿn möÿllèm olur. Lakèn muüam èfa÷ûsû hÿm dÿ dþvrönön mÿøhur sÿnÿtkarlarû èlÿ sûx tÿmasda, onu ÿhatÿ edÿn mÿdÿnè möhètdÿ formalaøûr, yetkènlÿøèr. Sþzsöz kè, ustad sÿnÿtkarlarûn yaradûcûlûüûndan bÿhrÿlÿnèr vÿ onlarûn ÿnÿnÿlÿrènè davam etdèrèr. Bu baxûmdan muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn ènkèøafûnda muüam mÿclèslÿrènèn ÿhÿmèyyÿtè bþyökdör.
Tarèxè vÿ ÿdÿbè mÿnbÿlÿrdÿn mÿlumdur kè, muüam sÿnÿtè Øÿrq þlkÿlÿrèndÿ orta ÿsrlÿrdÿ (X – XÛÛ vÿ sonrakû ÿsrlÿr) saraylarda, musèqèlè-poetèk mÿclèslÿrdÿ tÿøÿkköl tapmûødûr. Orta ÿsrlÿrdÿ muüam mÿclèslÿrènèn mþvcud olmasû haqqûnda mÿlumatlara klassèk ÿdÿbèyyatda, mènèatör rÿsm sÿnÿtè nömunÿlÿrèndÿ rast gÿlèrèk.
Azÿrbaycanûn bþyök mötÿfÿkkèr øaèrè Nèzamè Gÿncÿvènèn ÿdÿbè èrsèndÿ o dþvrön musèqè mÿdÿnèyyÿtè haqqûnda genèø mÿlumatlar var. Nèzamènèn poemalarûnda o dþvrdÿ musèqè tÿcröbÿsèndÿ yayûlmûø muüam, tÿsnèf vÿ rÿqs adlarû, musèqè alÿtlÿrè haqqûnda mÿlumatlar, hÿm÷ènèn, onlarûn èfa÷ûlarû – xanÿndÿ vÿ musèqè÷èlÿrèn adlarû þz ÿksènè tapmûø, onlarûn sÿnÿtkarlûüû tÿrÿnnöm olunmuødur.
Nèzamènèn ÿsÿrlÿrènèn øÿrhèndÿn mÿlum olur kè, o dþvrdÿ padøahlarûn saraylarûnda øaèrlÿrèn vÿ peøÿkar musèqè÷èlÿrèn èøtèrakû èlÿ musèqèlè-poetèk mÿclèslÿr ke÷èrèlmèødèr. Mÿsÿlÿn, «Xosrov vÿ Øèrèn» poemasûnda xanÿndÿ vÿ mahèr ÷alüû÷ûlar olan Barbÿd vÿ Nÿkèsanûn bèr-bèrèlÿ èfa÷ûlûq yarûøû tÿsvèr olunur. Hÿr èkè xanÿndÿ mÿzmunlu, örÿyè rèqqÿtÿ gÿtèrÿn qÿzÿllÿrlÿ ecazkar muüamlar èfa edèr, mÿclèsdÿ onlarû dènlÿyÿnlÿr èsÿ onlarûn sÿnÿtènè yöksÿk qèymÿtlÿndèrèrlÿr. Bu epèzoddan aydûn olur kè, Nèzamènèn adûnû ÷ÿkdèyè bu xanÿndÿlÿr þz èfa÷ûlûq sÿnÿtè èlÿ o dþvrdÿ ÷ox mÿøhur olmuø vÿ øah sarayûnda tez-tez ke÷èrèlÿn ÿdÿbè-musèqèlè mÿclèslÿrèn sevèlÿn èøtèrak÷ûlarû olmuølar.
Saraylarda ke÷èrèlÿn musèqèlè-poetèk mÿclèslÿr muüamûn ènkèøafûnda ÿvÿzedèlmÿz rol oynamûødûr. Nèzamè Gÿncÿvè èlÿ bÿrabÿr, Qÿtran Tÿbrèzè, Sÿdè Øèrazè, Hafèz vÿ baøqa øaèrlÿrèn ÿsÿrlÿrèndÿ dÿ bununla baülû genèø mÿlumatlar var. Eynè zamanda, Sÿfèÿddèn Urmÿvè (XÛÛÛ ÿsr), ßbdölqadèr Maraüayè (XÛV ÿsr) kèmè bþyök musèqèøönas alèmlÿrèn saraylarda yaøamasû, muüam sÿnÿtènè dÿrèndÿn þyrÿnmÿklÿ þz musèqè rèsalÿlÿrènè yazmasû vÿ musèqè sÿnÿtènè, musèqè elmènè èrÿlè aparmalarû orta ÿsrlÿrdÿ Azÿrbaycanûn musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn yöksÿk ènkèøaf sÿvèyyÿsèndÿn xÿbÿr verèr.
Bötön bunlar XÛX – XX – XXÛ ÿsrlÿrdÿ muüam sÿnÿtènèn yöksÿlèøè ö÷ön bönþvrÿ olmuødur. Orta ÿsrlÿrèn musèqèlè-poetèk mÿclèslÿrènèn ÿnÿnÿlÿrè özÿrèndÿ sonrakû dþvrlÿrdÿ dÿ muüam mÿclèslÿrè tÿøkèl olunmuødur.
Azÿrbaycanûn möxtÿlèf øÿhÿr vÿ bþlgÿlÿrèndÿ - Øuøada, Øamaxûda, Bakûda, Ýÿíæÿäÿ, Íàõ÷ûâàíäà âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ yaøayûb-yaradan muüam èfa÷ûlarûnûn yaradûcûlûüû, onlarûn yaratdûüû muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn kþklÿrè ömumazÿrbaycan musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn ènkèøafû èlÿ baülûdûr. Bununla belÿ ayrû-ayrûlûqda Øuøa, Øamaxû, Bakû muüam mÿclèslÿrèíèí ôÿàëèééÿòè äÿ äèããÿòÿëàéèãäèð.
Ustad sÿnÿtkarlarûn yaratdûqlarû ÿnÿnÿlÿrÿ ÿsaslanan muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿblÿrè muüamûn tarèxè ènkèøafûnda möhöm mÿrhÿlÿlÿr kèmè qèymÿtlÿndèrèlèr. Xösusèlÿ XÛX ÿsrdÿ Azÿrbaycanûn bèr sûra èrè øÿhÿrlÿrèndÿ – Øuøa, Bakû, Øamaxû vÿ s. øÿhÿrlÿrdÿ formalaømûø muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿblÿrè Azÿrbaycanûn musèqè tarèxèndÿ möhöm rol oynamûødûr. Onlarûn èctèmaè hÿyatûn ènkèøafûna, xösusèlÿ dÿ musèqè sÿnÿtènÿ bþyök tÿsèrè vardû kè, bu da muüam èfa÷ûlûüûnda þzönö barèz øÿkèldÿ nömayèø etdèrèrdè.
XÛX ÿsrèn èkèncè yarûsûnda Bakû, Øamaxû, Øuøa kèmè èrè mÿdÿnèééÿò mÿrkÿzlÿrèídÿ möxtÿlèf øÿxslÿr – gþrkÿmlè øaèr vÿ musèqè÷èlÿr, mÿdÿnèyyÿt hamèlÿrè – mesenatlar, elÿcÿ dÿ zadÿganlar tÿrÿfèndÿn þz saraylarûnda vÿ köbar salonlarûnda tÿøkèl olunan musèqè mÿclèslÿrè mþvcud èdè. Bu musèqè mÿclèslÿrènè bÿzÿn «musèqè dÿrnÿyè» vÿ ya «musèqè salonu» da adlandûrûrdûlar. Øuøada «Nÿvvabûn mÿclèsè», Øamaxûda «Mahmud aüanûn dÿrnÿyè», Bakûda èsÿ «Mÿøÿdè Mÿlèk Mànsurovun salonu» qeyd olunmalûdûr. Bötön bu musèqè mÿclèslÿrè ÿsl musèqè mÿktÿbènÿ, sÿnÿtkarlûq mÿktÿbènÿ ÷evrèlmèødè. Belÿ mÿclèslÿrèn ÿks-sÿdasû tÿkcÿ èrè øÿhÿrlÿrdÿ deyèl, ÿyalÿtlÿrdÿ vÿ hÿtta kÿndlÿrdÿ yayûlmûødû, buradakû musèqèsevÿrlÿr tÿrÿfèndÿn dÿ xösusè muüam mÿclèslÿrè tÿøkèl olunurdu. Bu dþvrdÿ Øuøa, Bakû, Øamaxû, Gÿncÿ mÿclèslÿrènèn özvlÿrè gþrkÿmlè øaèrlÿr vÿ musèqè÷èlÿr olmuødur.
Øuøada 1864-1897-cè èllÿrdÿ «Mÿclèsè-öns» (rÿhbÿrè: mÿøhur Azÿrbaycan øaèrÿsè Xurøèd banu Natÿvan, özvlÿrè: M.P.Fÿna, M.ß.Nþvrÿs, A.H.Yözbaøov, M.Mÿmaè vÿ b.), 1872-1910-cu èllÿrdÿ «Mÿclèsè fÿramuøan» vÿ ya «Mÿclèsè xamuøan» (rÿhbÿrè: gþrkÿmlè musèqèøönas Mèr Mþhsön Nÿvvab, uzvlÿrè: Hÿsÿnÿlè xan Qaradaüè, Fatma xanûm Kÿmènÿ, Mèrzÿ Sadûq ßsÿd oülu, Hacû Hösö, Mÿøÿdè Èsè, Cabbar Qaryaüdû oülu vÿ b.) fÿalèyyÿt gþstÿrÿrÿk, poezèyanûn vÿ muüam sÿnÿtènèn ènkèøafûnda möhöm rol oynamûødûr.
Bakûda (Abøeron) «Mÿcmÿöø-øöÿra» (Aüa Kÿrèm Salèk, Aüa Dadaø Mönèrè, Aüa Seyèd oülu Aüabala vÿ b.) vÿ Mànsurovlarûn musèqè mÿclèslÿrè sÿnÿt ocaüûna ÷evrèlmèødè.
Øamaxûda (Øèrvan) «Beytös-sÿfa» (Seyèd ßzèm Øèrvanè, Mÿhÿmmÿd Sÿfa, Mèrzÿ Mÿhÿmmÿdhÿsÿn) vÿ Mÿhÿmmÿdzadÿ Mahmudaüa ßhmÿdaüa oülunun malèkanÿsèndÿkè mÿclèslÿr þz ÿtrafûna ÷oxlu musèqè pÿrÿøtèøkarlarûnû toplamûødû.
Gÿncÿdÿ XX ÿsrèn ÿvvÿllÿrèndÿ Mÿøÿdè Cÿmèl ßmèrovun evèndÿ toplaøan musèqè mÿclèslÿrè fÿalèyyÿt gþstÿrèrdè vÿ øÿhÿrèn musèqè hÿyatûnûn canlandûrûlmasûnda bþyök rol oynayûrdû.
Eynè zamanda, onu da nÿzÿrÿ almaq lazûmdûr kè, saraylarda vÿ köbar evlÿrdÿ tÿøkèl olunan musèqèlè-poetèk mÿclèslÿrèn audètorèyasû bèr qÿdÿr mÿhdud èdè vÿ burada xösusè dÿvÿt olunmuø øÿxslÿr èøtèrak edÿ bèlèrdè. Ancaq o dþvrdÿ xanÿndÿ vÿ sazÿndÿ dÿstÿlÿrènèn èøtèrak etdèyè toylar da ÿsèl muüam sÿnÿt mÿclèsènÿ ÷evrèlèrdè vÿ burada genèø xalq kötlÿlÿrè èøtèrak edèrdè.
Õalq arasûnda ÷îõ ñåâèëÿí muñèãè sÿnÿtènèn þz spesèfèk cÿhÿtlÿrè var èdè. Øÿhÿr möhètèndÿ yaøayan adè xalq kötlÿsènèn toy mÿclèslÿrèndÿ tar, kaman÷a, qaval ÷alanlar vÿ oxuyan èøtèrak edèrdèsÿ, kÿnd yerlÿrèndÿêè toylarûn ÿksÿrèyyÿtè sazûn, zurnanûn, balabanûn, kaman÷anûn, zÿrb alÿtlÿrènèn, qarmonun möøayèÿtè èlÿ ke÷èrèlèrdè.
Bötön bunlar da þz nþvbÿsèndÿ muüam sÿnÿtènèn xalq arasûnda daha genèø yayûlmasûna, yenè muüam èfa÷ûlarûnûn yetèømÿsènÿ, xalq musèqèsènèn, klassèk muüamlarûn qorunub saxlanûlmasûna vÿ ènkèøaf etmÿsènÿ ÷ox bþyök tÿsèr gþstÿrèrdè.
Hÿqèqÿtÿn dÿ Azÿrbaycanûn musèqè hÿyatûnûn ènkèøafûnda Qarabaü (mÿrkÿzè – Øuøa), Øèrvan (mÿrkÿzè – Øamaxû), Abøeron (mÿrkÿzè – Bakû) musèqè mÿclèslÿrènèn bþyök ÿhÿmèyyÿtè olmuødur. Maraqlû burasûdûr kè, adlarû ÷ÿkèlÿn musèqè mÿclèslÿrènèn hÿr bèrè musèqè yaradûcûlûüûnû ènkèøaf etdèrmÿklÿ musèqè tarèxèmèzdÿ ÿvÿzolunmaz èzlÿr, fÿrdè xösusèyyÿtlÿr vÿ mÿktÿblÿr, ÿnÿnÿlÿr qoymuødur.
Eynè zamanda, bötön bu musèqè mÿktÿblÿrè ayrû-ayrûlûqda, bèr-bèrèndÿn tÿcrèd olunmuø øÿkèldÿ deyèl, qarøûlûqlû ÿlaqÿlÿr øÿraètèndÿ mþvcud olmuødur. Bu øÿhÿrlÿrdÿ yaøayûb-yaradan xanÿndÿ vÿ sazÿndÿ dÿstÿlÿrè Azÿrbaycanûn dègÿr yerlÿrènÿ (hÿm÷ènèn, Èrana, Törkèyÿyÿ, Orta Asèyaya vÿ baøqa þlkÿlÿrÿ) dÿvÿt olunmuø, musèqè mÿclèslÿrèndÿ vÿ toylarda èøtèrak etmèølÿr. Möxtÿlèf èfa÷ûlûq mÿktÿblÿrènÿ mÿnsub sÿnÿtkarlarûn bèr-bèrèlÿ önsèyyÿtè sayÿsèndÿ muüam ÿnÿnÿlÿrè qarøûlûqlû tÿsèrÿ mÿruz qalmûø, zÿngènlÿømèø, yenè yollar, èfa÷ûlûq nÿfÿslÿrè, yenè muüam vÿ tÿsnèflÿr meydana gÿlmèødèr.
Qarabaü bþlgÿsènèn mÿrkÿzè olan Øuøa øÿhÿrèndÿ tÿøÿkköl tapmûø muüam mÿclèslÿrè vÿ Qarabaüda yaøayûb – yaradan xanÿndÿlÿrè, xalq ÷alüû alÿtlÿrè èfa÷ûlarûnû – sazÿndÿlÿrè þzöndÿ cÿmlÿødèrÿn muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn ÿnÿnÿlÿrè Azÿrbaycan musèqè tarèxènèn zÿngèn sÿhèfÿlÿrèdèr.
Hÿlÿ XÛX ÿsrdÿ Qarabaüda mèllè musèqè ÿnÿnÿlÿrènèn vösÿtëè ènkèøafû tarèxè mÿnbÿlÿrdÿn aydûndûr. Xösusèlÿ Øuøanûn zÿngèn musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn XÛX-XX ÿsrlÿrdÿ nÿènkè Azÿrbaycanûn, hÿtta Zaqafqazèya xalqlarûnûn mÿdÿnè ènkèøafûnda bþyök rol oynamasûnû xösusè olaraq nÿzÿrÿ almaq lazûmdûr. Tÿsadöfè deyèl kè, Øuøanû «Qafqazûn konservatorèyasû» adlandûrmûølar.
Onu äà qeyd edÿk kè, Øuøa Qarabaüûn mÿdÿnèyyÿt mÿrkÿzè olduüu ö÷ön muüam, aøûq, folklor vÿ s. ÿnÿnÿvè sÿnÿt nömunÿlÿrè ÿsasÿn þz yöksÿk ènkèøafûnû mÿhz Øuøada tapmûødûr. Ona gþrÿ dÿ Qarabaüûn dègÿr ÿrazèlÿrèndÿ yaøayan tanûnmûø musèqè÷èlÿr, xanÿndÿ vÿ ènstrumental èfa÷ûlar Øuøaya tez-tez gÿlÿr vÿ buradakû mþhtÿøÿm sÿnÿt yarûølarûna qatûlardûlar.
Qarabaüûn musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn tarèxèndÿ ne÷ÿ-ne÷ÿ xalq sÿnÿtkarlarûnûn, muüam ustadlarûnûn adlarû hÿkk olunmuødur. Tÿbèèdèr kè, bu sÿnÿtkarlarûn yetèräèéè ìóñèãè÷èëÿð äÿ olmuøäóð vÿ onlar þz muüam ÿnÿnÿlÿrènè þç éåòèðìÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ sonrakû nÿslÿ þtörmöølÿr. Øöbhÿsèz, muüam sÿnÿtènèn ènkèøafûnû bunsuz tÿsÿvvör etmÿk qeyrè-mömköndör. Lakèn ÷ox tÿÿssöf kè, yazûlû mÿnbÿlÿrdÿ bu sÿnÿtkarlarûn fÿalèyyÿtè vÿ yaradûcûlûq öslubu haqqûnda mÿlumat ÷ox azdûr. Bununla belÿ, Qarabaü muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn ènkèøafûnûn yenè tarèxè dþvrö XÛX ÿsrdÿn baølanûr desÿk, sÿhv etmÿrèk.
Xösusèlÿ XÛX ÿsrèn èkèncè yarûsûnda vÿ XX ÿsrèn bèrèncè yarûsûnda Qarabaüda muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtè ÿn yöksÿk ènkèøaf mÿrhÿlÿsènÿ ÷atmûø vÿ bu dþvrdÿ bötön Azÿrbaycanûn musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn èrÿlèlÿyèøènÿ tÿkan verÿn vÿ musèqèmèzè dönyanûn bèr ÷ox þlkÿlÿrèndÿ tanûdan sÿnÿtkarlar nÿslè yetèømèødèr. Onlarûn yaradûcûlûq ÿnÿnÿlÿrènÿ ÿsaslanan muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn nömayÿndÿlÿrè bu gön musèqèmèzèn þncöl sÿnÿtkarlarûdûr.
Qarabaü muüam èfa÷ûlarû Azÿrbaycanûn qÿdèm musèqè ÿnÿnÿlÿrènèn ènkèøaf etdèrèlmÿsèndÿ bþyök xèdmÿt gþstÿrmèølÿr. Xanÿndÿlÿr vÿ ènstrumental èfa÷ûlar ÿnÿnÿvè øÿkèldÿ muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn èncÿlèklÿrènè, muüamlarûmûzû nÿsèldÿn-nÿslÿ þtörÿrÿk bþyök bèr mÿktÿb yaratmaüa naèl olmuølar. Qarabaü sÿnÿtkarlarûnûn ne÷ÿ nÿslè dÿyèøsÿ dÿ onlarûn yaratdûqlarû ÿnÿnÿlÿr bu gön dÿ muüam èfa÷ûlarûmûz tÿrÿfèndÿn yaøadûlmaqdadûr.
Qarabaü muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn tarèxè Azÿrbaycanûn qÿdèm musèqè ÿnÿnÿlÿrè èlÿ baülû olsa da onun mÿhz mÿktÿb kèmè formalaømasûnû musèqè tÿdqèqat÷ûlarû Xarrat Qulunun yaratdûüû muüam tÿdrèsè ocaüû èlÿ baülayûrlar. Lakèn bu, o demÿk deyèldèr kè, Xarrat Quludan ÿvvÿl muüam tÿdrès olunmurdu vÿ ya muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtè ènkèøaf etdèrèlmèrdè.
Qarabaü musèqè mÿdÿnèyyÿtè tarèxèndÿ èsÿ «mÿktÿb» sþzönÿ èlk dÿfÿ mÿhz XÛX ÿsrèn ortalarûnda Xarrat Qulunun fÿalèyyÿtè èlÿ baülû olaraq rast gÿlèrèk. Bu da sûrf tÿdrès ocaüû mahèyyÿtè daøûyaraq, ÿsasÿn dènè mÿqsÿdlÿrÿ xèdmÿt etmèødèr.
Xarrat Qulu dènè mÿrasèmlÿrdÿ (mÿhÿrrÿmlèk tÿzèyÿsèndÿ) èøtèrak etmÿk ö÷ön gþzÿl sÿsè olan gÿnclÿrè þz mÿktÿbènÿ cÿlb edèr, onlara muüamatû vÿ oxumaq qaydalarûnû þyrÿdèrdè. Lakèn ènkar olunmaz bèr faktdûr kè, bu mÿktÿb sonradan muüam tÿdrès edÿn musèqè mÿktÿblÿrènèn tÿøkèlèndÿ nömunÿ olmuødur.
Xarrat Qulunun musèqè mÿktÿbè dènÿ xèdmÿt etsÿ dÿ, Azÿrbaycanda muüam sÿnÿtènèn ènkèøafûnda möhöm rol oynamûø bèr sûra ustad sÿnÿtkarlarûn yetèømÿsènÿ sÿbÿb olmuødur. Qarabaüûn ÿn gþrkÿmlè xanÿndÿlÿrè Hacû Hösö, Mÿøÿdè Èsè, Dÿlè Èsmayûl, Øahnaz Abbas, ßbdölbaüû Zölalov (Bölbölcan), Keøtazlû Hÿøèm, Ke÷ÿ÷è oülu Mÿhÿmmÿd, Cabbar Qaryaüdû oülu vÿ mÿøhur tarzÿn Sadûqcan hÿmèn mÿktÿbèn yetèødèrmÿlÿrèdèr.
Belÿlèklÿ, Xarrat Qulunun mÿktÿbènÿ Qarabaü muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn ènkèøaf tarèxèndÿ möhöm bèr mÿrhÿlÿ kèmè baxmaq olar. Xarrat Qulunun vÿfatûndan sonra Øuøada musèqè mÿktÿbèndÿ muüamûn tÿdrèsè èøènè Kor Xÿlèfÿ adlû musèqè÷è, daha sonra Molla Èbrahèm davam etdèrÿrÿk, yenè musèqè÷èlÿr nÿslènè yetèødèrdè.
Qarabaü muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn ènkèøafûnûn mÿrhÿlÿlÿrè mÿhz ayrû–ayrû gþrkÿmlè sÿnÿtkarlarûn adû vÿ ÿnÿnÿlÿrè èlÿ baülûdûr. ×önkè bu sÿnÿtkarlarûn èfa÷ûlûq öslubu musèqè sÿnÿtèndÿ dÿrèn èz buraxmûø, onlar þz dÿst-xÿttè èlÿ se÷èlmèølÿr. Þz øagèrdlÿrènÿ dÿ bu ustadlarûn tÿsèrè bþyök olmuødur. Onlarûn ÿtrafûnda cÿmlÿøÿn gÿnc musèqè÷èlÿr ustadlarûnûn èfa÷ûlûq öslubunu mÿnèmsÿyÿrÿk, yaratdûqlarû ÿnÿnÿlÿrè þyrÿnÿrÿk onlardan bÿhrÿlÿnmèølÿr. Ustad sÿnÿtkarlarûn ÿnÿnÿlÿrè, bu mÿnada, mÿktÿbÿ ÷evrèlmèødèr. Belÿ mÿktÿblÿrèn yetèrmÿlÿrè kèmè, èlk nþvbÿdÿ, ustad sÿnÿtkarlardan bèlavasètÿ muüamûn sèrlÿrènè þyrÿnÿn xanÿndÿlÿr vÿ sazÿndÿlÿr – tarzÿnlÿr, kaman÷a èfa÷ûlarû qeyd olunur, daha sonra èsÿ onlarûn ömumè musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn ènkèøafûna tÿsèrè qèymÿtlÿndèrèlèr.
Øuøa mÿdÿnè mÿrkÿz olduüu ö÷ön mÿktÿblÿrdÿ poezèyanûn vÿ musèqènèn sèrrlÿrè yenèyetmÿlÿrÿ gÿnc yaølarûndan þyrÿdèlèrdè. Bundan baøqa, Qarabaü möhètèndÿ genèø tÿrÿqqè tapmûø øèfahè ÿnÿnÿlè musèqè sÿnÿtè dÿ þz nþvbÿsèndÿ yerlè uøaqlarûn muüam sÿnÿtènÿ aludÿ÷èlèyènÿ genèø øÿraèt yaratmûødûr. Ona gþrÿ dÿ muüamû vÿ øeèrè Qarabaüûn sÿnÿtkarlarû, xösusÿn dÿ xanÿndÿlÿrè vÿ ènstrumental muüam èfa÷ûlarû hÿlÿ uøaq yaølarûndan dÿrèndÿn bèlèrdèlÿr.
Qarabaüûn muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn ènkèøafûnda mÿktÿblÿrlÿ yanaøû, Qarabaü musèqè mÿclèslÿrènèn bþyök vÿ ÿhÿmèyyÿtlè rolu olmuødur. Dþvrönön tanûnmûø muüam èfa÷ûlarûnûn hamûsû demÿk olar kè, mÿhz bu mÿclèslÿrdÿ èøtèrak etmèø vÿ orada ustad sÿnÿtkarlarûn rÿngarÿng ÷ûxûølarûnû gþrmöø vÿ bu gþzÿl ÿnÿnÿ sayÿsèndÿ pöxtÿlÿømèølÿr.
Nÿzÿrÿ almalûyûq kè, o dþvrdÿ muüam èfa÷ûlûüû ÿsasÿn toy øÿnlèklÿrè vÿ zèyafÿtlÿrlÿ baülû olmuødur. Musèqè mÿclèslÿrè èsÿ zèyafÿtlÿrdÿn vÿ toy øÿnlèklÿrèndÿn fÿrqlÿnèrdè. Bu mÿclèslÿrdÿ ÿdÿbèyyata, rÿssamlûüa vÿ musèqè sÿnÿtènÿ daèr maraqlû sþhbÿtlÿr aparûlûrdû. Burada øeèr, musèqè vÿ sÿnÿtèn estetèk problemlÿrè ÿtraflû mözakèrÿ olunurdu. Bÿzÿn bu sþhbÿtlÿr dèskussèyalara da ÷evrèlèrdè.
Bununla belÿ, musèqè mÿclèslÿrèndÿ bèrèncè nþvbÿdÿ muüam èfa÷ûlûüûna dèqqÿt yetèrèlèrdè. Muüam dÿstgahlarû tÿkmèllÿødèrèlèr, möxtÿlèf øþbÿ vÿ guøÿlÿrlÿ zÿngènlÿødèrèlèr, yenè yaradûlan tÿsnèf vÿ rÿnglÿr sÿslÿndèrèlèrdè.
Bÿzÿn musèqè mÿclèslÿrèndÿ muüamû bèr ne÷ÿ xanÿndÿ oxuyar, muüam bèlècèlÿrè onun haqqûnda rÿylÿrènè sþylÿyÿrdèlÿr. Buna gþrÿ dÿ hÿr bèr xanÿndÿ vÿ ÷alüû÷û þz sÿnÿtènè daha dÿrèndÿn þyrÿnmÿyÿ vÿ tÿkmèllÿødèrmÿyÿ sÿy gþstÿrèrdè. ×ox zaman èsÿ yaradûcûlûüa baølayan musèqè÷èlÿr burada ustad sÿnÿtkarlardan xeyèr-dua alûrdûlar. Bu mÿclèslÿr muüam sÿnÿtènèn ènkèøafû ö÷ön ÷ox þnÿmlè èdè vÿ muüam èfa÷ûlarû ö÷ön ÿsèl ustadlûq mÿktÿbènÿ ÷evrèlmèødè.
Musèqè mÿclèslÿrè mèllè musèqèmèzèn ruhunu qoruyub saxlayan bèr ocaq èdè. Cÿmèyyÿtdÿ baø verÿn èqtèsadè-sèyasè dÿyèøèklèklÿr musèqè sÿnÿtènÿ dÿ þz tÿsèrènè gþstÿrìèø, musèqèdÿ zaman-zaman yaban÷û meyllÿr yaranìûøäûr. Èíàìëà äåìÿê îëàð êè, ìÿhz musèqè mÿclèslÿrènèn fÿalèyyÿtè muüamatûn orèjènallûüûnû möhafèzÿ edÿrÿk, onlarûn qorunmasûnda vÿ ènkèøafûnda möhöm rol oynamûødûr.
Bu mÿclèslÿrdÿ Øÿrq musèqèsènèn èncÿlèklÿrènÿ dÿrèndÿn bÿlÿd olan gþrkÿmlè muüàì óñòàäëàðû xanÿndÿlÿrèn dözgön oxumasûna vÿ áèëèéèíÿ xösusè äèããÿòëÿ éàíàøûðäûëàð. Musèqè mÿclèslÿrèndÿ «Øur», «Rast», «Mahur», «×ahargah», «Bayatû-Èsfahan» muüamlarûnûn oxunmasû èkè, bÿzÿn dÿ ö÷ saat ÷ÿkÿrdè. Maraqlû budur kè, mÿclèslÿrdÿ bötön muüamlarû dözgön vÿ tamam-dÿstgah oxumaüû þyrÿnÿn xanÿndÿlÿr hÿr hansû bèr muüamû daha kamèl ìÿíèìñÿìÿéÿ ÷alûøardûlar.
Musèqè tÿdqèqat÷ûsû Fèrèdun Øuøènskènèn verdèyè mÿlumata gþrÿ, Hacû Hösö «Zÿmèn-xarÿ» vÿ «Øöøtÿr»è, Mÿøÿdè Èsè «Mahur»u, Bölbölcan «Hasar-möxalèf»è, Mèrzÿ Mÿhÿmmÿdhÿsÿn «Mÿnsurèyyÿ»nè, Qasûm Abdullayev «Zabul»u, Malûbÿylè Hÿmèd «Rast»û, Èslam Abdullayev «Yetèm Segah»û, Øÿkèlè ßlÿsgÿr «Øur»u, Seyèd Mèrbabayev «Sèmayè-øÿms»è, Cabbar Qaryaüdû oülu «Heyratû»nû, Ke÷ÿ÷è oülu Mÿhÿmmÿd «Bayatû-Qacar»û bötön muüamlardan yaxøû oxuyardûlar. Bÿzÿn musèqè mÿclèslÿrèndÿ xanÿndÿnè dènlÿyÿn tamaøa÷ûlar, peøÿkar vÿ hÿvÿskar xanÿndÿlÿr èsÿ dÿstgah oxuyan xanÿndÿnèn sÿhv cÿhÿtlÿrènè ýþñòÿðÿðäèlÿr. Bu tÿnqèdè qeydlÿr ÷ox zaman cèddè möbahèsÿlÿrÿ ÷evrèlÿrdè. Möbahèsÿ kÿskèn øÿkèl aldûqda möÿyyÿn bèr muüamû tamam-dÿstgah oxumaq ö÷ön mösabèqÿ elan edèlÿrdè.
O dþvrön musèqè÷èlÿrènèn xatèrÿlÿrèndÿ deyèldèyè kèmè, mösabèqÿ ö÷ön ÿn yaxøû sazÿndÿlÿr ÷aüûrûlûrdû. Hÿlÿ musèqè mÿclèsènÿ bèr hÿftÿ qalmûø ÿn yaxøû xanÿndÿ vÿ sazÿndÿlÿr vÿ rÿèsè-mÿclès se÷èlèrdè. Hÿmèn øÿxs xanÿndÿ vÿ sazÿndÿlÿrèn èfa edÿcÿklÿrè musèqè proqramûnû tÿrtèb edèrdè. Tamaøa÷ûlar mÿclèsèn qayda-qanunlarûna tabe olaraq, xanÿndÿnèn oxuduüu sþzlÿrÿ qulaq asmaq ö÷ön tam sakètlèyè gþzlÿmÿlè èdè. Rÿèsè-mÿclès vÿ xalq tÿrÿfèndÿn bÿyÿnèlÿn xanÿndÿ vÿ musèqè÷èlÿr mökafat alûrdûlar. Proqramûn þhdÿsèndÿn gÿlÿ bèlmÿyÿn èfa÷ûlar èsÿ èstehza altûnda mÿclèsè tÿrk edèrdèlÿr. Buna gþrÿ dÿ hÿr bèr xanÿndÿ vÿ ya sazÿndÿ þz sÿnÿtènè daha da tÿkmèllÿødèrmÿyÿ sÿy gþstÿrèrdè.
Øuøa musèqè mÿclèsènèn rÿhbÿrè olan Mèr Mþhsön Nÿvvab (1883-1918) XÛX ÿsrèn ÿn gþrkÿmlè øÿxsèyyÿtlÿrèndÿn bèrè olub, musèqèøönas alèm, øaèr, rÿssam, astronom, xÿttat, nÿqqaø kèmè dÿ tanûnmûødû. Nÿvvab ÿhalènèn maarèflÿnmÿsè, mÿdÿnè ènkèøafû uürunda cèddè ÷alûømûødûr. O, Øuøanûn musèqè mÿrkÿzènÿ ÷evrèlmÿsènÿ xösusè qayüû gþstÿrèrdè. Nÿvvab bþyök xanÿndÿ Hacû Hösönön yaxûndan èøtèrakû èlÿ «Xanÿndÿlÿr mÿclèsè» tÿøkèl etmèødè. Onun musèqè mÿclèsè Xarrat Qulunun musèqè mÿktÿbèndÿn vÿ Xurøèdbanu Natÿvanûn «Mÿclèsè-öns»öndÿn sonra øÿhÿrèn mÿdÿnè hÿyatûnda möstÿsna rol oynamûødûr.
Øuøa mÿclèslÿrènèn, elÿcÿ dÿ xalq sÿnÿtkarlarûnûn soraüû ÷ox yayûlmûødû. Øuøada yetèøÿn muüam ustadlarû – xanÿndÿ vÿ sazÿndÿlÿr þz mÿharÿtlÿrè, sÿnÿtkarlûüû èlÿ bèr ÷ox Øÿrq þlkÿlÿrèndÿ øþhrÿt qazanmûø vÿ ehtèramla qarøûlanmûølar. Qarabaü xanÿndÿlÿrè Azÿrbaycanûn øÿhÿrlÿrè èlÿ yanaøû, Aøqabad, Tehran, Èstanbul øÿhÿrlÿrènÿ dÿ dÿvÿt olunurdu. Qarabaü xanÿndÿlÿrè Øamaxû vÿ Bakû musèqè mÿclèslÿrènèn özvlÿrè arasûnda da xösusè bèr hþrmÿt vÿ ehtèrama malèk èdèlÿr. Möxtÿlèf yerlÿrdÿn xanÿndÿ vÿ tarzÿnlÿr Øuøaya gÿlèb Qarabaü musèqè÷èlÿrè ö÷ön ÷alûb-oxuyar, onlardan gþstÿrèø vÿ qèymÿt almaüa can atardûlar. Øuøa musèqè mÿclèslÿrè mèllè musèqè÷èlÿrèn, muüam èfa÷ûlarûnûn yetèømÿsèndÿ möstÿsna rol oynamûødûr vÿ Azÿrbaycan musèqèsènèn ènkèøafûna tÿkan vermèødèr.
Qarabaüda muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn ènkèøaf èstèqamÿtlÿrè zÿngèn mèllè musèqè ÿnÿnÿsèndÿn xÿbÿr verèr vÿ bu sÿnÿtèn xalq arasûnda bþyök rÿübÿt qazanmasûna dÿlalÿt edèr. Eynè zamanda, zÿngèn muüam sÿnÿtènèn Azÿrbaycanûn möxtÿlèf bþlgÿlÿrèndÿ dÿ þzönÿmÿxsus ÿnÿnÿlÿrènèn mþvcud olmasû dèqqÿtdÿn kÿnarda qala bèlmÿz. Bu da bèr tÿrÿfdÿn qarøûlûqlû ÿlaqÿlÿr zÿmènèndÿ Qarabaü musèqè ÿnÿnÿlÿrènèn onlara tÿsèrènè, dègÿr tÿrÿfdÿn èsÿ Azÿrbaycanûn ayrû–ayrû bþlgÿlÿrèndÿ artûq formalaømûø muüam èfa÷ûlûq ÿnÿnÿlÿrènèn Qarabaüa gÿlèb ÷ûxmasûnû gþstÿrèr. Bu da tÿsadöfè deyèldèr. ×önkè Qarabaüûn mÿøhur xanÿndÿlÿrè tez–tez Azÿrbaycanûn ayrû–ayrû bþlgÿlÿrèndÿ mÿclèslÿrdÿ, konsertlÿrdÿ èøtèrak etdèyè ö÷ön hÿm þz muüam èfa÷ûlûq mÿktÿbènÿ xas cÿhÿtlÿrè orada yaymûø, hÿm dÿ ÿsasÿn Bakûnûn, Øamaxûnûn vÿ Cÿnubè Azÿrbaycanûn muüam ÿnÿnÿlÿrènÿ mÿxsus èfa÷ûlûq xösusèyyÿtlÿrènè doüma Qarabaüa gÿtèrmèølÿr.
Buradan aydûn olur kè, Qarabaüda ÷ox zÿngèn muüam ÿnÿnÿsè ÿsasûnda muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtè yöksÿk ènkèøaf mÿrhÿlÿsènè yaøamûødûr. Hÿmèn ÿnÿnÿlÿrè xanÿndÿ vÿ sazÿndÿlÿr nÿsèldÿn-nÿslÿ þtörÿrÿk möxtÿlèf mÿktÿblÿr zÿmènèndÿ bu gönkö sÿnÿtkarlarûmûza ÷atdûrmûølar.
XÛX ÿsrèn èkèncè yarûsûnda Øèrvan zonasûnda xanÿndÿlèk sÿnÿtènèn ènkèøafûnda Mahmud aüanûn bþyök xèdmÿtè olmuødur. Mahmud aüa ßhmÿd aüa oülu (1826-1896) Øamaxûnûn mÿøhur mölkÿdarû vÿ bötön Qafqazda tanûnmûø musèqè xadèmè èdè. Mahmud aüa sÿnÿtè, øeèrè, musèqènè sevÿn, ÿlèa÷ûq, qonaqpÿrvÿr bèr mesenat – èncÿsÿnÿt humayÿ÷èsè èdè. O, musèqè÷èlÿrèn qayüûsûna qalûr, onlara maddè kþmÿyènè ÿsèrgÿmèrdè.
O dþvrdÿ Qafqazda elÿ bèr mÿøhur xanÿndÿ vÿ tarzÿn olmamûødûr kè, Mahmud aüanûn mÿclèsèndÿ èøtèrak etmÿmèø olsun. Øamaxû øÿhÿrènèn abadlaødûrûlmasûnda onun möstÿsna xèdmÿtlÿrè olmuødur. Bu dþvrdÿ Øamaxûda Seyèd ßzèm Øèrvanènèn baø÷ûlûq etdèyè «Beytös-Sÿfa» adlû ÿdÿbè mÿclès dÿ fÿalèyyÿt gþstÿrèrdè, Mahmud aüa hÿmèn mÿclèsèn özvlÿrènÿ hèmayÿdarlûq edèrdè. Seyèd ßzèm Øèrvanè èlÿ dostluq ÿlaqÿlÿrè saxlayûrdû. Þzö dÿ øeèrè, musèqènè ÷ox sevèrdè, gþzÿl tar ÷alûr vÿ muüamlarû pÿsdÿn oxuyardû. O, þz malèkanÿsèndÿ musèqèlè gecÿlÿr ke÷èrmÿk ö÷ön dözÿltdèrdèyè xösusè salonda tez-tez xanÿndÿlÿrèn mösabèqÿsènè ke÷èrÿr, bèrèncè yerlÿrè tutanlara qèymÿtlè hÿdèyyÿlÿr vÿ mökafatlar verÿrdè. Mahmud aüanûn musèqè mÿclèsènèn sÿdasû nÿènkè bötön Qafqazda, hÿtta onun sÿrhÿdlÿrèndÿn ÷ox-÷ox uzaqlarda belÿ yayûlmûødû.
XÛX ÿsrèn èkèncè yarûsûnda Øamaxûya qonaq gÿlÿn bèr ÷ox sÿyyahlar Mahmud aüanûn evènÿ döøÿrdèlÿr. Fransûz yazû÷ûsû Aleksandr Dömanûn, rus rÿssamû knyaz Qaqarènèn vÿ baøqalarûnûn bu haqda mÿlumatlarû maraq doüurur. Mahmud aüanûn musèqè mÿclèslÿrèndÿ yerlè musèqè÷èlÿrlÿ bèrlèkdÿ Tèflès, Qarabaü, Èran musèqè÷èlÿrè dÿ ÷ûxûø edèrdèlÿr. Hacû Hösö, Mÿøÿdè Èsè, Bölbölcan, ßrdÿbèllè Sÿttar, Sadûqcan, Cabbar Qaryaüdû oülu kèmè dþvrönön mÿøhur xanÿndÿlÿrè Mahmud aüanûn qonaüû olub, onun tÿøkèl etdèyè musèqè mÿclèslÿrèndÿ èøtèrak etmèølÿr. Bèr ÷ox tarèxè sÿnÿdlÿrdÿn mÿlumdur kè, bu sÿnÿtkarlar è÷ÿrèsèndÿ Mahmud aüanûn ÿn ÷ox hþrmÿt bÿslÿdèyè vÿ tez-tez Øamaxûya dÿvÿt etdèyè xanÿndÿ Hacû Hösö vÿ tarzÿn Sadûqcan olmuødur.
Mahmud aüa þz mÿclèslÿrènÿ gÿnc musèqè÷èlÿrè dÿ dÿvÿt edèb onlara klassèk Øÿrq musèqèsèndÿn tÿlèm verÿrmèø. Onun mÿclèsè bötön Zaqafqazèyada ÷alan vÿ oxuyanlar ö÷ön bèr nþv sÿnÿtkarlûq mÿkmtÿbè èdè. Burada èfa÷ûlûq tÿlèmè alan vÿ ÷alüûsû bÿyÿnèlÿn hÿr bèr musèqè÷è tÿqdèr olunardû. Øamaxûda yetèømèø Mèrzÿ Mÿhÿmmÿdhÿsÿn, Mehdè, Mÿbud, Øökör, Davud Sÿfèyarov kèmè xanÿndÿlÿr, Mÿhÿmmÿdqulu vÿ Hömayè kèmè tarzÿnlÿr Mahmud aüanûn yetèrmÿlÿrè olmuølar. O zaman Øamaxû musèqè mÿclèsènèn øþhrÿtè ÷ox uzaqlara yayûlmûødû. Azÿrbaycanûn hÿr yerèndÿn oxuyan, ÷alan, oynayan Øamaxûya gÿlèb Mahmud aüa qarøûsûnda þz sÿnÿtènè nömayèø etdèrmÿyÿ can atardû. Tÿsadöfè deyèldèr kè, Mahmud aüanûn adû vÿ Øamaxû musèqè mÿclèsè bu gön dÿ xatûrlanûr vÿ þrnÿk kèmè gþstÿrèlèr.
Azÿrbaycanda xanÿndÿlèk sÿnÿtènèn ènkèøafûnda Øuøa vÿ Øamaxû mÿclèslÿrè èlÿ bÿrabÿr Bakû mÿclèsènèn dÿ bþyök rolu olmuødur. Bakû musèqè mÿclèsènèn rÿhbÿrè Mÿøÿdè Mÿlèk Mànsurov èdè. Mÿøÿdè Mÿlèk (1838-1909) þz dþvrönön a÷ûq fèkèrlè, mÿdÿnè øÿxslÿrèndÿn bèrè olmuødur. O, bèlèklè musèqèøönas, mahèr ÷alüû÷û, musèqè÷èlÿr aèlÿsènèn gþrkÿmlè nömayÿndÿsè èdè. Mÿøÿdè Mÿlèk Bakûda È÷ÿrè øÿhÿrdÿ yaøayûrdû. Onun genèø evènèn bþyök salonunda tez-tez yûüûncaqlar tÿøkèl olunurdû. Mÿøÿdè Mÿlèk qonaqpÿrvÿr bèr øÿxs olduüundan Qarabaüdan, Øèrvandan, Èrandan gÿlÿn musèqè÷èlÿr bu evÿ tÿørèf buyurardûlar. Xatèrÿlÿrdÿn mÿlumdur kè, Mÿøÿdè Mÿlèkdÿ musèqè sÿnÿtènÿ maraq tehranlû kaman÷a÷alan Mèrzÿ Sÿttarla dostluüu nÿtècÿsèndÿ oyanmûødû. Sÿttar Bakûya gÿlÿrkÿn, Mànsurovlarûn qonaqpÿrvÿr evènÿ döøÿrdè vÿ bu önsèyyÿtèn nÿtècÿsèndÿ Mànsurovlar aèlÿsènèn musèqèyÿ meylè artmûødû.
Hacû Hösö, ßbdölbaqè (Bölbölcan), Mÿøÿdè Zeynal kèmè tanûnmûø Qarabaü musèqè÷èlÿrè Mÿøÿdè Mÿlèklÿ dostluq edèrdè. Bu sÿnÿtkarlar Bakûya toy øÿnlèklÿrènÿ dÿvÿt olunan zaman mötlÿq Mÿøÿdè Mÿlèyèn musèqè salonunda da ÷alûb-oxuyardûlar. Mÿøÿdè Mÿlèk bþyök tarzÿn Mèrzÿ Sadûq ßsÿd oülu - Sadûqcan èlÿ yaxûndan dostluq etmèødèr. Sadûqcan Bakû mÿclèslÿrèndÿ, xösusèlÿ øÿhÿr ÿhlènèn bþyök hþrmÿtènè qazanmûødû. Belÿ mÿclèslÿr qurularkÿn, yerlè musèqè÷èlÿr dÿ burada èøtèrak edèrdèlÿr. Burada gþrkÿmlè xanÿndÿ vÿ musèqè÷èlÿrèn èfa÷ûlûq mÿharÿtènè ÷ox sevèr vÿ ondan bÿhrÿlÿnmÿyÿ ÷alûøûrdûlar.
Mànsurovlar aèlÿsè Bakûda musèqè÷èlÿr aèlÿsè kèmè tanûnmûødû. Bu nÿslèn davam÷ûlarû Mÿøÿdè Söleyman vÿ Mÿøÿdè Mànsur þz dþvrönön mÿøhur muüam bèlècèlÿrè olmuølar. Bÿhram Mansurov gþrkÿmlè muüam ustadû kèmè bþyök ad-san qazanmûødûr. Hal-hazûrda da bu nÿslèn davam÷ûlarû musèqè mÿdÿnèyyÿtèmèzèn tanûnmûø sèmalarûdûr.
Bakû musèqè mÿclèslÿrèndÿ èfa÷ûlûq sÿnÿtè barÿsèndÿ cèddè sþhbÿtlÿr aparûlûr, musèqè tarèxènÿ fèkèr verèlèrdè. Burada muüamatûn nÿ zaman, kèm tÿrÿfèndÿn, hansû øÿraètdÿ yaradûlmasû mþvzusu mÿclès özvlÿrènè daha ÷ox maraqlandûrûrdû. Eynè zamanda, hÿr bèr muüam mÿclèsdÿ ayrûca mözakèrÿ olunurdû. Muüamlarûn tamam-dÿstgah vÿ dözgön oxunmasûna xösusè dèqqÿt yetèrèlÿrdè. Musèqè÷èlÿr arasûnda möÿyyÿn bèr muüamûn øþbÿ, guøÿ vÿ hèssÿlÿrè barÿsèndÿ möbahèsÿ döødökdÿ tarzÿn Mèrzÿ Fÿrÿcÿ, yaxud xanÿndÿ Aüa Kÿrèm Salèkÿ möracèÿt edÿrdèlÿr. Bakû musèqè mÿktÿbèndÿ Seyèd Mèrbabayev, Aüa Kÿrèm Salèk, Bÿylÿr, Aüa Sÿèd oülu Aüabala, ßlè Zöhab, Mèrzÿ Fÿrÿc vÿ baøqa musèqè÷èlÿr toplaøaraq þz musèqè sÿnÿtlÿrènè nömayèø etdèrèrdèlÿr.
Mÿøÿdè Mÿlèyèn tÿøkèl etdèyè musèqè mÿclèsè Bakû musèqè÷èlÿrènèn bötþv bèr nÿslènè yetèødèrèb tÿrbèyÿ etmèødè. Eynè zamanda, bu nÿslèn nömayÿndÿlÿrè dÿ þz nÿslènèn musèqè èrsènè qoruyub saxlamûø vÿ Azÿrbaycan musèqèsènèn, muüam sÿnÿtènèn ènkèøafûnda bþyök rol oynamûølar.
Azÿrbaycanda xanÿndÿlèk sÿnÿtènèn ènkèøafûnda Øuøa, Øamaxû vÿ Bakû mÿclèslÿrènèn möstÿsna ÿhÿmèyyÿtè olmuødur. Bu mÿclèslÿr yenè xanÿndÿlÿr nÿslè yetèødèrmÿklÿ bÿrabÿr, muüam musèqèsènèn xalq arasûnda genèø yayûlmasûnda da bþyök rol oynamûødûr. Dègÿr tÿrÿfdÿn, mÿclèslÿr musèqèmèzè yad tÿsèrlÿrdÿn qorumuø, muüamlarûn mèllè mÿzmunlu, xalq ruhunda olmasûnû tÿmèn etmèødèr. Muüamûn genèø xalq kötlÿlÿrènèn mÿèøÿtèndÿ mþhkÿm yer tutmasûna da sÿbÿb mÿhz bu èdè. Azÿrbaycanûn mÿøhur øaèrlÿrèndÿn S.ß.Øèrvanè, X.B.Natÿvan, M.ß.Bakè, M.A.Möctehèdzadÿ vÿ baøqalarû da musèqè mÿclèslÿrèndÿ èøtèrak etmèø, hÿtta bu barÿdÿ øeèrlÿr dÿ yazmûølar.
Belÿ bèr cÿhÿtè dÿ qeyd etmÿk vacèbdèr kè, bötön bu ÿdÿbè-musèqè mÿclèslÿrè möxtÿlèf øÿhÿrlÿrdÿ olmasûna baxmayaraq, bèr-bèrèndÿn tÿcrèd olunmamûødû. Bu mÿclèslÿrèn özvlÿrè bèr-bèrè èlÿ mÿktublaøûr, yaradûcûlûq önsèyyÿtè qurur, hÿmèn mÿclèslÿrèn toplantûlarûna dÿvÿt olunurdu. Bu haqda elmè-publèsèstèk ÿdÿbèyyatda kèfayÿt qÿdÿr genèø mÿlumatlara rast gÿlèrèk. Mÿsÿlÿn, Øuøadan Mèrzÿ Sadûq ßsÿd oülunun Øamaxûya, Bakûya, Cabbar Qaryaüdû oülunun Bakûya, Gÿncÿyÿ dÿfÿlÿrlÿ dÿvÿt olunmasû faktlarû bu qÿbèldÿndèr. Bötön bu yaradûcûlûq ÿlaqÿlÿrè bötþvlökdÿ Azÿrbaycan mÿdÿnèyyÿtènèn ènkèøafûnû canlandûrmaqla yanaøû, Azÿrbaycan øèfahè ÿnÿnÿlè professèonal musèqèsènèn – muüam sÿnÿtènèn ènkèøafûnûn ömumè èstèqamÿtlÿrènè möÿyyÿn edèrdè.
XÛX ÿsrèn axûrlarûnda muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtè mÿclès, toy, øÿnlèk ÷ÿr÷èvÿsèndÿn ÷ûxûb teatr vÿ konsert salonlarûna yol tapûr. Èlk dÿfÿ Tèflès vÿ sonra Øuøa øÿhÿrlÿrèndÿ teatr tamaøalarûnûn fasèlÿlÿrèndÿ xanÿndÿ vÿ sazÿndÿ dÿstÿlÿrè bþyök mövÿffÿqèyyÿtlÿ ÷ûxûø etmèødèr. Bu da sonralar kè÷èk musèqèlè tamaøalarûn yaranmasûna tÿkan verdè.
Qeyd etmÿk lazûmdûr kè, sonralar «Øÿrq konsertlÿrè» vÿ «Muüam gecÿlÿrè» tÿøkèl olunmuødur. Azÿrbaycanda èlk «Øÿrq konsertè» dÿ Øuøada 1901-cè èldÿ ke÷èrèlmèø, 1902-cè èldÿ èsÿ Bakûda tÿøkèl olunmuødu. Sonrakû èllÿrdÿ dÿ bu cör konsertlÿrèn ke÷èrèlmÿsè xösusèlÿ Bakûnûn musèqè hÿyatûnda bèr ÿnÿnÿ halûnû aldû. Øÿrq konsertlÿrèndÿ gþrkÿmlè xanÿndÿlÿr - Cabbar Qaryaüdû oülu, Ke÷ÿ÷è oülu Mÿhÿmmÿd, Mÿøÿdè Mÿmmÿd Fÿrzÿlèyev vÿ baøqalarû Qurban Pèrèmov vÿ Saøa Oqanezaøvèlènèn möøayèÿtèlÿ muüam vÿ tÿsnèflÿrè èfa edèrdèlÿr. Mÿøhur Qarabaü aøûqlarû Aøûq Abbasqulu, Aøûq Qÿnbÿr, Aøûq Nÿcÿfqulu da bu konsertlÿrdÿ ÷ûxûø etmÿk ö÷ön dÿvÿt olunurdu. Bu konsertlÿr dènlÿyècèlÿrèn estetèk zþvqönön yöksÿldèlmÿsènÿ xèdmÿt edèrdè.
Ömumèyyÿtlÿ, XX ÿsrèn ÿvvÿllÿrèndÿ Bakûnûn èqtèsadè ènkèøafû baxûmûndan yöksÿlÿrÿk, Zaqafqazèyanûn ÿn èrè sÿnaye øÿhÿrènÿ ÷evrèlmÿsè èlÿ onun mÿdÿnèyyÿt mÿrkÿzè kèmè dÿ rolunu artdû. Bu zaman Azÿrbaycanûn möxtÿlèf bþlgÿlÿrèndÿn olan mÿdÿnèyyÿt vÿ èncÿsÿnÿt xadèmlÿrènèn, xösusèlÿ dÿ musèqè÷èlÿrèn Bakûda cÿmlÿnmÿsè prosesè sörÿtlÿnmÿyÿ baøladû.Bu da øÿhÿrèn teatr vÿ konsert hÿyatûnû canlandûrdû. Bakû mÿdÿnè mÿrkÿz kèmè þncöl mþvqe tutdu. Øuøada pöxtÿlÿømèø sÿnÿtkarlardan bÿzèlÿrè þz fÿalèyyÿtènè Bakûda davam etdèrèrdèlÿr. Buna baxmayaraq, onlar Øuøa èlÿ ÿlaqÿlÿrènè kÿsmèr, yenè musèqè÷èlÿr nÿslènèn yetèømÿsènÿ yardûm edèrdèlÿr. Onlar þz ÿnÿnÿlÿrènè, sÿnÿtkarlûq sèrlÿrènè yenè gÿlÿn nÿslÿ, Qarabaü mÿktÿbènè davam etdèrÿn gÿnc èfa÷ûlara aøûlayûrdûlar.
Lakèn bèr cÿhÿtè xösusè qeyd etmÿk lazûmdûr kè, XÛX ÿsrdÿ formalaømûø Qarabaü, Øèrvan, Abøeron muüam mÿktÿblÿrènèn èfa÷ûlûq ÿnÿnÿlÿrè bu bþlgÿlÿrdÿn olan musèqè÷èlÿrèn arasûndakû sûx yaradûcûlûq ÿlaqÿlÿrè sayÿsèndÿ qarøûlûqlû tÿsèrÿ mÿruz qaldû. XX ÿsrdÿ Azÿrbaycanda professèonal musèqè tÿhsèlènèn bönþvrÿsènèn mÿhz Bakûda qoyulmasû, bu tÿhsèl sèstemènèn bèr qolu kèmè muüam sÿnÿtènèn tÿdrèsè dÿ bu prosesè sörÿtlÿndèrdè.
1920-cè èllÿrdÿ Azÿrbaycanûn èctèmaè-sèyasè hÿyatûnda baø verÿn dÿyèøèklèklÿr nÿtècÿsèndÿ mèllè mÿdÿnèyyÿtèn ènkèøafûnda yenè yollarûn a÷ûlmasû, musèqè tÿhsèlènèn genèølÿnmÿsè, èfa÷ûlûq sÿnÿtènèn yöksÿlèøè prosesè muüam èfa÷ûlarûnûn da fÿalèyyÿtènèn yenè mÿcrada ènkèøafûnû øÿrtlÿndèrdè. Bu baxûmdan, musèqè mÿktÿblÿrè øÿbÿkÿsènèn yaradûlmasûnû qeyd etmÿlèyèk kè, muüam èfa÷ûlarû dþvlÿt tÿrÿfèndÿn a÷ûlan bu musèqè mÿktÿblÿrèndÿ sÿnÿt möÿllèmè kèmè genèø fÿalèyyÿt gþstÿrmèølÿr. 1920-cè èllÿrdÿ Øÿrq konservatorèyasûnda, daha sonralar Asÿf Zeynallû adûna Bakû Musèqè Kollecèndÿ, Azÿrbaycan Dþvlÿt Konservatorèyasûnda (Bakû Musèqè Akademèyasûnda), hal-hazûrda èsÿ Mèllè Konservatorèyada, Mÿdÿnèyyÿt vÿ Èncÿsÿnÿt Unèversètetèndÿ muüam sÿnÿtè tÿdrès olunur.
Lakèn XX ÿsrèn ÿvvÿllÿrèndÿn yaranmûø ÿnÿnÿlÿr dÿ möasèr dþvrdÿ davam vÿ ènkèøaf etdèrèlèr. Hal-hazûrda da muüam èfa÷ûlarûnûn fÿalèyyÿt sahÿsè teatr vÿ konsert sÿhnÿsè èlÿ baülûdûr. Xanÿndÿlÿrèn bèr ÷oxu Opera vÿ Balet Teatrûnûn solèstè kèmè Azÿrbaycan bÿstÿkarlarûnûn muüam operalarûnda ÷ûxûø edèrlÿr. Azÿrbaycan Dþvlÿt Fèlarmonèyasûnûn solèstè kèmè genèø dènlÿyècè audètorèyasû qarøûsûnda, hÿm÷ènèn radèo vÿ televèzèyada konsertlÿr verèrlÿr. Bununla yanaøû, muüam ustalarûnûn qastrol sÿfÿrlÿrè dÿ ÷ox þnÿmlèdèr. Amerèkanûn, Avropanûn, Rusèyanûn, Yaxûn vÿ Orta Øÿrqèn bþyök øÿhÿrlÿrèndÿ bu sÿnÿtkarlarûn ÷ûxûølarû mövÿffÿqèyyÿtlÿ ke÷èr, onlar muüamû dönyaya tanûtmaüa naèl olurlar.
YUNESKO-nun vÿ ÈSESKO-nun Xoømÿramlû sÿfèrè, Heydÿr ßlèyev Fondunun vÿ Azÿrbaycan Mÿdÿnèyyÿtènèn Dostlarû Fondunun prezèdeítè Mehrèban xanûm ßlèyevanûn tÿøÿbbösö vÿ bèlavasètÿ rÿhbÿrlèyè èlÿ hÿyata ke÷èrèlÿn layèhÿlÿr muüam sÿnÿtènèn ènkèøafûnda vÿ tÿblèüèndÿ xösusè rol oynayûr. Belÿ layèhÿlÿr sûrasûnda “Muüam - Èrs”, “Muüam - Dÿstgah”, “Muüam Ensèklopedèyasû”, “Muüam - Ènternet”, “Muüam - Antologèya”, “Muüam dönyasû”, “Muüam Mÿrkÿzè” layèhÿlÿrè qeyd olunmalûdûr.
Bu qÿbèldÿn olan “Qarabaü xanÿndÿlÿrè” CD vÿ fotoalbomdan èbarÿt toplunun nÿørè dÿ hÿmèn layèhÿlÿrèn tÿrkèb hèssÿsè kèmè dèqqÿtÿlayèqdèr. Azÿrbaycan Mÿdÿnèyyÿtènèn Dostlarû Fondu èlÿ “Musèqè dönyasû” jurnalûnûn bèrgÿ yaradûcûlûq fÿalèyyÿtènèn mÿhsulu olan bu layèhÿ Qarabaü muüam mÿktÿbènèn möxtÿlèf nÿsèllÿrènÿ mÿnsub èyèrmè dþrd xanÿndÿnèn sÿsyazûlarûnû, onlar haqqûnda mÿlumatlarû vÿ fotomaterèallarû ÿhatÿ edèr. “Muüam ensèklopedèyasû”nûn ÷apû da ÷ox mþtÿbÿr bèr nÿør kèmè dèqqÿtÿlayèqdèr. Muüam sÿnÿtè haqqûnda genèø bèlgèlÿrè ÿhatÿ edÿn kètab, CD vÿ DVD dèkdÿn èbarÿt bu nÿørèn hÿr bèr sÿhèfÿsè hÿqèqÿtÿn dÿ hÿm peøÿkar musèqè÷èlÿr, hÿm dÿ muüamsevÿrlÿr ö÷ön bþyök bèr mÿnbÿdèr.
Heydÿr ßlèyev Fondu tÿrÿfèndÿn Muüam mösabèqÿlÿrènèn ke÷èrèlmÿsè dÿ xösusè ÿhÿmèyyÿt kÿsb edèr. 2005 vÿ 2007-cè èllÿrdÿ ke÷èrèlmèø televèzèya muüam mösabèqÿlÿrè muüam sÿnÿtènèn layèqlè davam÷ûlarûnûn yetèødèyènè söbut etdè. Hÿm Azÿrbaycanûn, hÿm dÿ dönyanûn bèr ÷ox muüamsevÿr tamaøa÷ûlarûnûn èzlÿdèyè televèzèya muüam mösabèqÿlÿrèndÿ èstedadlû gÿnclÿr þz qövvÿlÿrènè sûnamûødûr.
Nöfuzlu mönsèflÿr heyÿtènèn – gþrkÿmlè muüam ustadlarûnûn vÿ muüam bèlècèlÿrènèn qarøûsûnda èmtahan verÿn gÿnc xanÿndÿlÿr ö÷ön bu mösabèqÿ hÿm dÿ sÿnÿt mÿktÿbè oldu. Belÿ kè, onlarûn sÿsè, èfa÷ûlûüû, repertuar vÿ qÿzÿl se÷èmè, sÿhnÿ mÿdÿnèyyÿtè haqqûnda mönsèflÿrèn mþtÿbÿr fèkèrlÿrè, tþvsèyÿlÿrè bþyök ÿhÿmèyyÿtÿ malèk èdè vÿ sankè, ustad dÿrslÿrènè xatûrladûrdû. Belÿ bèr cÿhÿt ke÷ÿn ÿsrlÿrèn muüam mÿclèslÿrènÿ dÿ xas èdè vÿ ÿnÿnÿvè olaraq bèzèm gönlÿrÿ dÿ gÿlèb ÷ûxmûødûr.
“Muüam mÿrkÿzè”nèn a÷ûlmasû þlkÿmèzèn musèqè hÿyatûnda bþyök hadèsÿdèr. Ènanûrûq kè, bu, Azÿrbaycan muüam sÿnÿtènèn yöksÿlèøènÿ, dönya mèqyasûnda tÿblèüènÿ xèdmÿt edÿn beynÿlxalq bèr mÿrkÿz olacaq vÿ burada ke÷èrèlÿn tÿdbèrlÿr, yûüûncaqlar möasèr dþvrön muüam mÿclèslÿrènÿ ÷evrèlÿcÿk. Artûq bunun nÿtècÿsènè gþrörök. 2009-cu èlèn mart ayûnda ke÷èrèlÿn “Muüam alÿmè” beynÿlxalq muüam festèvalû dönyanûn bèr ÷ox þlkÿlÿrèndÿn musèqè èfa÷ûlarûnû vÿ alèmlÿrè bèr araya gÿtèrÿn mþhtÿøÿm bèr tÿdbèr oldu. Bu festèval ÷ÿr÷èvÿsèndÿ ke÷èrèlÿn elmè sèmpozèum, konsertlÿr, gþröølÿr hÿqèqÿtÿn dÿ ustadlarûn mÿclèsènÿ ÷evrèldè.
Belÿlèklÿ, xalqûn dönyagþröøönön, dönyaduyumunun èfadÿsè olan muüam - èfa÷ûlarûn yaradûcûlûüûnda cèlalanaraq, muüam mÿktÿblÿrèndÿ tÿkmèllÿøÿrÿk, bèzèm gönlÿrÿ gÿlèb ÷atmûødûr. Muüam bu gön dÿ øèfahè ÿnÿnÿlè professèonal musèqè janrû kèmè mèllè musèqè mÿdÿnèyyÿtèmèzèn bönþvrÿsènè tÿøkèl edèr, yaøayûr, muüam èfa÷ûlarûnûn yaratdûüû sÿnÿt èncèlÿrè bötön dönyaya yayûlûr.
ßÂßÁÈÉÉAT
1. Bÿdÿlbÿylè ß. Èzahlû-monoqrafèk Musèqè löüÿtè. Bakû, 1969.
2. “Èrs / Íàñëåäèå” jurnalû. ¹ 2-3 (20-21), 2006.
3. “Muüam” jurnalû. ¹ 1, 2007.
4. Sÿfÿrova Z. Azÿrbaycanûn musèqè elmè. Bakû, 1998.
5. Øuøènskè F. Azÿrbaycan xalq musèqè÷èlÿrè. Bakû, 1985.
6. Zþhrabov R. Muüam. Bakû, 1991.
|