МЯВЛЯВИЛИКТЯ ВЯ ДИЭЯР ТЯРИГЯТЛЯРДЯ МУСИГИ
Тунжай ДАЬЛЫ (Тцркийя)
 

25.618 бяйиттян ибарят олан вя Щз. Мявланянин ян бюйцк ясяри олан “Мясняви”, даща илк бейтляриндя мусигидян бящс етмякдя вя инсанын йер цзцндяки вязиййяти иля, ней аляти арасында паралелляр гурулмагдадыр.

        “Кестилер сазлык ичинден” дер, бени;
        Динлер, аьлар щем кадын щем ер бени.

        Эюьсц эюз эюз айрылык делсин де бир,
        Сен о эцн бенден ишит юзлем недир.

        Щер ким аслындан узак дцшсцн: Арар;
        “Асл”а дюнмек ичин бир уйэун эцн арар...
1

        Бу бейтлярдя олдуьу кими, Мяснявинин тамамынын ана мювзусу “фиргят вя вцслят”дир. Ярябжя бир кялмя олан вцслят, “чатмаг, вармаг” анламындадыр. Лцьят мянасы “айрылыг, щижран, айрылыг щясряти” мянасына эялян фиргя анлайышы, халг пярдяси иля пярдялянмяк, вящдят (бирлик) мягамындан узаг галмагдадыр.

        Инсан бу дцнйада, ясли вятяни олан алямдян гопмушдур вя гцрбятлик йашамагдадыр. Сонсуза аид олан рущ, сонлу бир варлыг олан вя щяр ан тцкянян, бядян ичиня йерляшдирилмишдир. Инсан рущу щяйатда икян бу ясли вятяндян айры галманын истяйини чякмякдядир.

        Ней ися, ясл вятяни олан гамышлыгдан кясилмиш, ичи йандырылараг дешилмиш вя йеня атяшля йандырылараг формайа салынмышдыр. Ней’ин дцзялдилмяси, ейни инсанын кядяриня бянзямякдядир. Гамышлыг инсанын ясл алямини, ней ися инсанын юзцнц тямсил етмякдядир. Нейин чыхардыьы кядярли сяс, эерчяк вятяниндян гопарылараг, бядян чярчивяси ичиндя щябс едилмиш вя дцнйайа атылмыш инсанын фярйадларыны йада салмагдадыр.

        Аннемарие Сжщыммел, “Руминин дедийи кими, ашиг олунанын (Яр-Ращман’ын) няфяси олмадан, инсан ня даныша, ня дя дцшцня биляр. Ейни иля нейдян цфлямядикжя нейин мистикасы ачыьа чыха билмядийи кими”, сюзляриля “Бязм-и Яляст”дяки Аллащдан айрылан вцжуд ичиндя щябс едилян вя дцнйайа атылан “рущ” щаггында бящс етмишдир.

        Проф. Др. Йашар Нури Юзтцрк, Мявланянин мусиги дцшцнжяси щаггында бунлары ифадя етмиш вя демишдир; “Мявланя, щяйатын вя варлыьын юзцндя ешги эюрян бир фикирдир. Беля бир мянлийин мусигийя веряжяйи йер, чох бюйцк олажагдыр. Щягигятян дя Мявланя, щяйаты бойу мусигиля ич-ичя олду вя мусигини, инсанлыьа щядиййя етдийи мювзунун ваз кечилмяз цнсцрляриндян бири щалына эятирди”.

        Она эюря, хошбяхтлийи янэялляйян мцсибятляри ашмаг, елмля дейил, мусигинин сяс эюзяллийи вя шерин сещриля мцмкцн олур. Чцнкц онларын дили, хцсусиля мусигинин дили каинатдыр вя бу икинжиси тяржцмя истямяйян каинат дилидир. Мявланя дейир ки: “Рцбаынин дили, Тцрк олсун, Яряб олсун, Рум олсун, ашыгларын дилидир”.

        Мявланя Жялаляддин Руми Рцбаиляриндя дя, рябаб, дяф, тянбур вя нейдян бящс едиб, нцмуняляр вермишдир.

        Мявланя’нин ашыг олдуьу вя юзцнцн чалдыьы саз рцбабдыр. Оьлу Султан Вяляддя рябаб чалар вя Рябабнамя’синдя ону “Щазряти Мявланяйа мянсуб” дейя эюстярир. Рябаб Мявланянин дилиндя мусигинин дя символудур. Руми бу символу, гатылыьа, шякилжилийя, эюзялдян вя севэидян нифрят едян габалыьа гаршы да бир дярман кими тягдим едяр. Дейир ки: “Рябабы мядрясяйя дя эятирим ки, гази, щалланиб динлямяк истярся она чалым, дадлы-дадлы динлядярям. Рябабын сясиндя тяжавцзкар беля жан тапыр. Щарада олурса олсам, бу йени рябабы, кюнцл дуйсун вя излясин дейя чалмада, телляря онун цчцн йенидян йенийя вурмада, тязя няьмяляр чыхармагдайам. Диля мющтаж олмайан бу анлатма, аьызын хябярдар олмадыьы бу дуйьу, бу сяс сизляр цчцндцр. Сизин цчцн чалырам рябабы”.

        Ону мякана сыьмайан, заманы ашан рущуну анламайан кобуд идрак вя нясибсизлик, она тяжавцзляриндя бу рябаб чалма кейфийятини дя бящаня етмишдир. Бу хцсусда юзцнц тянгид едянляря беля дейир: “Бцтцн уляма билсин ки, биз дцнйа истякляриндян ваз кечдик, мядрясяляри дя, тяккяляри дя онлара вердик. Бунларын эялирляриндян дилядикляринжя йарарлана билирляр. Щяр шейдян ваз кечиб бир эушяйя сыьындыг. Ишляриня йарасайды рябабы да онлара верярдик. Фягят ня едим ки, онлар рябабы щарам сайыр, онун ялейщиня данышырлар. Рябаб гяриб галмышдыр. Биз о гяриби сыьаллайыб, онун кюнлцнц хош едирик. Гярибляря дост олмаг, Танры ярляринин ишидир”.

        Юзц цчцн газилик тяклиф едилян бир зат (Таж-Вязир’ин оьлу) тяклифи цч шяртля гябул едяжяйини билдирмишди. Бу шяртлярдян бири дя рябабын йасагланмасы иди. Бу истяйи гябул етмяйян гази намизядинин хябярини дуйан Мявланя беля деди: “Ня хошбяхтдир бу рябаб! Бу адам гази олса да щарам йейиб, щагг алтына эирмяктян гуртарды”.

        Мязара эютцрцлян юлцляр юнцндя нейляр чалыб, бястяляр охуйанлары йердян йеря чаларжасына тянгид едянляр, “Ейващлар олсун! Гядимдян жяназя юнцндя мцяззинляр, щафизляр эедярди; инди ися сазяндяляр, ханяндяляр эедир”. Дедикляриндя, Мявланянин жавабы бу олмушдур; “Мцяззин вя щафизляр жяназянин садяжя мцсялман олдуьуна шящадят едярляр. Сазяндя вя ханяндяляр ися, буна ялавя онун ашиглийыня дя шящадят едярляр”. Мявланянин бу исрарлы вя ичдян эялян тутуму, мусигини Мявлявилийин айрылмаз бир парчасы етди. Онун заманында сямада садяжя рябаб вя ней варкян, заманла диэяр алятляр да ифачы щяййятиня салынды. 2

        Мявляви сяма-и бир системя отурдугтан вя гайдалары гойулдугдан сонра “мцтриб” дейилян Мявляви мусигисинин топлулуьу, йени алятлярля зянэинляшдирилмишдир. Яввялляр ней, рябаб, кудцм вя даирядян ибарят олан мцтриб, эетдикжя щалиля, уд, тянбур, каманча, каман, сянтур вя ганун кими алятлярля зянэинляшмиш, тяригятляр дюврцнцн сонунда Эалата Мявлявиханасы’нда эюрцлдцйц кими пианода да чалынмышдыр.

        Цмумиййятля эежя кечирилян айинляр башламадан, жамаатла вахт намазы гылыныр, даща сонра дярвишляр, “тяннуря” дейилян эейими эейяр, “ялиф лам” дейилян кямяри, “эцлдястя” ады верилян голсуз вя йахасыз ъакетля, башларына “сиккя” эейяряк айиня щазыр вязиййятя эялирляр. Шейх салам верир вя сямазянбашы салама жаваб верир. Шейх йериндя отурур, ятрафындакы дярвишляр дя диз чюкцб отурараг, каинатын якси сайылан йери юпярляр. Шейх вя дярвишляр йеря диз чюкяряк отурдугдан сонра мцтрибдян (чальы щяййяти) бир киши “нат”ы охуйур. 3

        Мусигинин башламасы иля сяма да башланыр. Мявляви зикри (сямасы) айагда, дюняряк вя сяссиз едилян зикр нювцдцр. Мусигинин мцшайият иля – садяжя дювран едян сямазянлярин чылпаг айаг сяси дуйулдуьу бу сяссиз зикр саьа – сола, юня - архайа баш вя йа вцжуду дюндцрмяк, “Йа Аллащ!” вя йа “Йа Щу” нидалары чыхармаг вя боьазы ритмик алыш – веришлярля зорламаг йохдур. Мявляви дярвишинин зикри, яслиндя сяссиз олараг Исми Жялал (Аллащ) чякмяктян ибарятдир. Мявляви мусигиси, мяна олараг, сятщи щяйяжанларын чох ютясиндя, инсана йарадылышындаки амажы дцшцндцрцб, бир вяжд цчцн ону мяна аляминин бцржляриня ганадландыран бир мусигидир.

        Мявлявиханалар йцз илляр бойунжа консерваторийаларын ишлярини эюрмцшдцр. Бу мясяля цзря, Сцщейл Цнвяр, Нейзян Ямин Дядядян бунлары нягл етмякдядир: “Тарихимиздя даща эюзял сянятляр, академийалар олмадыьы щалда, Мявляви тяккяляриндя мусиги цзря чалышмалар олуб, сянят нцмуняляри йарадылмышдыр. Мусиги чалышмаларына Ямин Дядя, евдя дя давам етмякля бярабяр, даща чох Авропа’дан Тцрк Мусигиси’ня мараглы олан зийарятчиляр дя айиндян сонра отаглардаки чалышмалары излямишдирляр”.4


1. Юзтемиз Абдуллащ, Мевлане – Месневи, Истанбул 1989, с. 7, 8.

2. Юзтцрк Йашар Нури, Мевлане ве Инсан, Истанбул 1997, с. 156 – 158.

3. Из Мащир, Тасаввуф, Истанбул 1990, 150 – 152.

4. Цнвер А. Сцщейл, “Ески Мевлевилик Рущийатында Сенетын Башары Еткиси” Мевлане Севэиси, Конйа 1981, с. 11 – 14.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70