ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙОВУН ЕЛМИ ИРСИНДЯ МЯГАМ ВЯ МУЬАМ ТЕРМИНЛЯРИНИН ШЯРЩИНЯ ДАИР
Жямиля ЩЯСЯНОВА
 

ХХ ясрдя Азярбайжан мусиги мядяниййятиндя бястякарлыг сянятинин бцнюврясини гоймуш вя Азярбайжан мусиги елминин йени инкишаф мярщялясини йаратмыш Цзейир Щажыбяйовун зянэин ирси мцасир мусигишцнаслыгда даим диггят мяркязиндядир. Цзейир Щажыбяйовун бястякар, мусигишцнас, педагог, драматург, публисист, ижтимаи хадим кими фяалиййят сащяляри вя йарадыжылыьы барядя ня гядяр елми ишляр йазылса да, мцхтялиф аспектлярдян тядгигатлар апарылса да, Цзейир феномениня, Цзейир йарадыжылыьына елми мараг тцкянмир.

        Цзейир Щажыбяйовун мусиги вя елми йарадыжылыьы контекстиндя мягам вя муьам терминляринин арашдырылмасы мараглы мювзулардан биридир. Ц.Щажыбяйовун муьамлара ясасланараг йаздыьы илк “Лейли вя Мяжнун” операсындан башлайараг, мягамлар ясасында бястялядийи “Короьлу” операсына кими, кичик щяжмли елми-нязяри мягаляляриндян тутмуш “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” фундаментал елми ясяриня кими муьам вя мягам анлайышларынын йанашы истифадя едилдийини эюрцрцк. Бязян бу анлайышларын чульашмасынын шащиди олуруг. Бу мягалядя биз Цзейир Щажыбяйовун йарадыжылыьында щямин терминляр арасындакы гаршылыглы ялагяляри арашдырмаьы бир мягсяд олараг гаршыйа гоймушуг.

        Ц.Щажыбяйов йазырды: “Азярбайжан мусигисини юйряндикдя, ондан истифадя етдикдя муьам системиня, Азярбайжан мусигисиндя олан вя чох бюйцк рол ойнайан жанлы муьамлара хцсуси диггят верилмялидир. Чалышмаг лазымдыр ки, бу муьамлар юз сярбяст ящямиййятлярини итирмясинляр. Шяхсян бу фикирдяйям ки, муьам системи цмуми мусиги културасына бир чох йениликляр вя тяравят эятиряжякдир”. 1

        “Муьам системи” дедикдя бястякар няйи нязярдя тутурду?

        Муьам, мялум олдуьу кими, верилмиш мягам (лад, модус) цзяриндя, мцяййян бир мювзу ясасында импровизасийа йолу иля йарадылан мусигидир. Мягамын щяр пилляси дайаг нюгтясиня чевриляряк, онун цзяриндя йени бир мювзуйа ясасланан импровизасийа иля муьам шюбяляри гурулур. Тядрижян мягамын истинад пилляляри вя бцтцн сяс сырасы ящатя олунур. Шюбялярин ардыжыллашмасы мянтиги ганунауйьунлуг ясасында щяйата кечирилир вя бюйцк, ващид форманын йарадылмасына хидмят едир. Форма гуружулуьунда лад ясасы – мелодиканын лад пилляляриня ясасян гурулмасы вя инкишаф етдирилмяси, каденсийа хцсусиййятляри, лад йюнялмяляри вя модулйасийалар мцщцм ящямиййят кясб едир.

        Муьамын ясасыны тяшкил едян мягам (лад, модус) цмуми мусиги нязяриййясинин ганунларына ясасян, пилляляри мцяййян функсионал вязифя дашыйан, ейни заманда, бир мяркязи пилля – тоника ятрафында жямляшмиш вя она табе олан сяс сырасыдыр. Мялумдур ки, беля бир мягам сяссырасы ясасында шифащи яняняли Азярбайжан профессионал мусигисинин (бу мцддяа цмумшярг контекстиндя дя гябул олунур) ян йцксяк инкишаф етмиш ъанры олан муьамын ясасыны тяшкил едир. Нязяря алмалыйыг ки, муьам – импровизасийа цслубунда гурулан чохщиссяли вокал-инструментал вя йа инструментал мусиги ясяридир. О заман муьамын мяжмусу, йяни онун дахилиндяки щиссялярин ардыжыллыьы лад пилляляринин функсионаллыьы бахымындан юзцнц доьрулдур.

        Бу мясялянин изащыны Мяммядсалещ Исмайыловун «Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр» ясяриндя тапырыг. О йазыр: «Бу мягамларла ейни адлы муьамларын фярги ондан ибарятдир ки, онлардан бири – муьам, бядии тяяссцрата малик олан «жанлы» мусиги нцмуняляри олдуьу щалда, диэяри – мягам, муьамларын, бир нюв, скелетини, фягяря сцтунуну тяшкил едян мцяййян сяссырасындан ибарятдир; йяни «Шур» муьамы ейни адлы шур мягамына, «Сеэащ» муьамы – сеэащ мягамына… ясасланыр». 2

        Мягамда пиллялярин функсионал вязифялярини изащ едяркян, М.Исмайылов эюстярир ки, «Азярбайжан халг мусигисиндя мягамын мцяййян пярдяляри «сабитлик», «гейри-сабитлик» етибариля дейил, «дайаг пярдя» - истинад пярдя кими ящямиййятя малик олурлар, йяни, бу о демякдир ки, Азярбайжан мягамлары цзяриндя гурулан мелодийалар – халг мащнылары, рягс щавалары, рянэ, тясниф, муьамлар, бунларын дахили щиссяляри мягамын мцяййян дайаг пилляляриня истинад етмякля, онларын ятрафында доланмагла ямяля эялир.

        М.Исмайылов юз елми мягаляляриндя мягамын муьамда “ачылмасыны”, йяни мягамын дайаг пилляляриндян асылы олараг муьамын драматуръи инкишаф хцсусиййятлярини юня чякирди. Лад-тоналлыгларын гощумлуьу принсипини дя М.Исмайылов муьамын инкишафы ясасында цзя чыхармышдыр. О йазыр: “Мягам консепсийасынын юзц дя мусигийя хцсуси характер верян, интервал мцнасибятлярини низамлайан мцяййян мелодик форманы нязярдя тутур”.3 Бу бахымдан мящз муьам формасында щяр бир ладын имканлары, лад-тонал ялагяляри ясярин драматурэийасы сявиййясиндя ардыжыл вя чохжящятли шякилдя ачылыр.

        Р.Мяммядованын фикринжя, “йалныз муьам формасынын кристаллашмыш тяшяккцл принсипляри ладын функсионал структуруну “организм” кими якс етдиря билярди”. Бу просесин гаршылыглы олдуьуну вя муьамын тякамцлцндя мягам факторунун ящямиййятини вурьулайан Р.Мяммядова йазыр: “...ащянэдар, хош сясляшмя, бир-бириня уйьун лад елементляринин ахтарышы муьамын мусиги драматурэийасыны йарадыр, онун гурулушуна тясир эюстярирди. Мящз муьамларда Азярбайжан лад системи, ладлары бир-бириля ялагяляндирян инжя телляр бцтцн мцтянасиблийи иля якс олунмушдур”. 4

        Беляликля, муьамда мусиги дилинин ясас компоненти кими мягам (лад, модус) чыхыш едир. Ейни заманда, шифащи яняняли мусигидя мягам амили мцщцм ящямиййятя маликдир. Бцтцн халг мащны вя рягсляри, ашыг щаваларында мусиги дилинин инкишаф ганунлары мягамларла баьлыдыр. Ону да демялийик ки, ады чякилян мусиги нцмуняляри кичик щяжмли формайа малик олдугларына эюря бурада мягамларын там диапазонундан истифадя едилмир. Йалныз муьам дястэащ кими силсиля формада мягамын бцтцн пилляляринин функсионал ялагяси ардыжыл олараг ачыгланыр.

        Буна эюря дя Ц.Щажыбяйов мягамларын структур хцсусиййятлярини вя мягам пилляляринин функсионал вязифялярини шярщ едяркян дястэащ формасына ясасланмышдыр. О, муьамлары системляшдирмяйя наил олмуш, беляликля дя, муьамларын лад ясасы, стабил лад-тоналлыглары, лад-интонасийа хцсусиййятляри, онларын форма гурулушу, мелодик инкишаф ганунлары вя с. бу кими жящятляринин комплекс шякилдя муьам системини ямяля эятирдийин сцбут етмишдир.

        Гейд етмялийик ки, Ц.Щажыбяйов юз нязяри тядгигатларында орта ясрляр Шярг мусиги елминин наилиййятляриндян - азярбайжанлы алимляр Сяфияддин Урмявинин (ХЫЫЫ яср) вя Ябдцлгадир Мараьаинин (ХЫВ яср) 5 ирсиндян бящрялянмишдир. О йазырды ки, дцнйада мяшщур олан бу ики алим, нязяриййячи вя мусигишцнас “Йахын Шярг халглары мусигисинин нязяри вя ямяли инкишафы тарихиндя башлыжа йери” тутур. ХЫХ ясрин эюркямли мусигишцнас алими Мир Мющсцн Нявваб да бу алимлярин ясярляриня истинад етмишдир.

        Ц.Щажыбяйов ейни заманда, Ябу Няср Фяраби, Ябу Яли Сина, Ял-кинди кими “гядим йунан мусиги нязяриййясини йахшы билян вя щяртяряфли билийя малик олан” мяшщур алим вя мцтяфяккирлярин дя адыны чякяряк, онларын Шярг мусигисинин йцксялишиндя - “мусиги мядяниййяти сарайынын тикилишиндя” иштирак етдийини эюстярир. ХЫВ ясрдя йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмыш Шярг халгларынын мусиги мядяниййятини ися Ц.Щажыбяйов “он ики сцтунлу, алты бцржлц “бина” (дястэащ) шяклиндя” тясвир етмишдир. Онун йаздыьы кими, “онун зирвясиндян дцнйанын бцтцн дюрд тяряфи: Яндялисдян Чиня вя Орта Африкадан Гафгаза гядяр эениш бир ярази” эюрцнмцшдцр. 6

        Цзейир Щажыбяйовун бу мяшщур фикрини бир даща вурьуламагда мягсядимиз ону бир гядяр эениш шярщ етмякдян ибарятдир. Фикримизжя, Ц.Щажыбяйов бурада Шяргдя эениш интишар тапмыш шифащи яняняли профессионал мусигинин елми ясасларынын йаранмасындан сюз ачыр. Тябии ки, щяр халгда шифащи яняняли профессионал мусиги сянятинин юзцнямяхсус ъанр вя ифачылыг формалары мювжуд олмушдур, бунунла беля онларын цмуми жящяти - мягамлара ясасланмасы иля баьлыдыр.

        Шифащи яняняли профессионал мусигинин йарадыжылары хцсуси мяктяб кечмиш пешякар мусиги ифачылары, йяни ханяндя вя инструменталистляр - милли мусиги алятляри ифачыларыдыр ки, мящз онларын йарадыжылыьында бу сянят тяжрцби олараг, йаддаш васитясиля устад-шаэирд зямининдя нясилдян-нясля ютцрцлцр, тякмилляшдириляряк йашадылыр вя ясрлярдян бяри бизя эялиб чатан щямин йарадыжылыг - ифачылыг просеси бу эцн дя давам едир.

        Ону да гейд етмяк важибдир ки, орта ясрлярин мусигичиляри щаггында мялуматлар чох аздыр, чцнки щямин дюврдя мювжуд олан ирили-хырдалы сарайларда ня гядяр мусигичи йашамыш, йаратмыш, мусиги сянятини тяжрцби йолла инкишаф етдирмишляр.

        Бунунла йанашы, шифащи яняняли профессионал мусигинин нязяри ясаслары Шяргин бюйцк алимляри тяряфиндян ишлянилмиш вя мусиги елми мейдана эялмишдир. Юзляри дя дюврцн мащир мусигичиляри кими танынмыш енсиклопедик билийя малик алимлярин трактатларында о дюврцн мусиги тяжрцбясинин ясасыны тяшкил едян сяс системи, мелодик вя ритмик хцсусиййятляр, мягамлар вя онларын ясасында йарадылан мусиги ясярляри, мусиги формалары, мусиги алятляри вя с. щаггында мцфяссял мялумат юз яксини тапмышдыр. Демяли, о дюврцн мусиги тяжрцбяси артыг нязяри жящятдян юйрянилмиш, цмумиляшдирилмиш, системляшдирилмиш шякилдя бизя эялиб чатмышдыр.

        Ц.Щажыбяйовун ясяриндя эюстярилян жоьрафи яразинин щцдудлары да тясадцфи дейил. Чцнки “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриндя онун адларыны гейд етдийи Шярг алимляри - Сяфияддин Црмяви, Ябдцлгадир Мараьаи, Ябу Няср Фяраби, Ябу Яли Сина, Ял-Кинди вя б. щямин жоьрафи яразилярдя йашайыб-йаратмышлар. Ц.Щажыбяйовун “Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында” мягалясиндя дя бунунла баьлы шярщляря раст эялирик. Бу мягалясиндя о, бир чох мусиги алимляринин адыны чякяряк, онларын мусиги елми сащясиндяки наилиййятляри щаггында данышмышдыр.

        “Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында” мягалясиндя Ц.Щажыбяйовун Шяргдя бир нечя мусиги системляринин: Чин, щинд, яряб-фарс мусиги системляринин мювжудлуьу вя онларын орта яср мусигишцнасларынын ясярляриндя елми-нязяри системляшдирилмяси фикри дя юнямлидир. Ц.Щажыбяйов, ейни заманда, елми ядябиййата ясасланараг, бу системлярин бир-бириндян, еляжя дя мцасир Авропа мусигисиндян фяргляндийини елми дялиллярля сцбут етмишдир. Ону да дейяк ки, Ц.Щажыбяйовун бу истигамятдя арашдырмаларына онун диэяр мягаляляриндя дя раст эялирик.

        Ц.Щажыбяйовун фикринжя, Азярбайжан тцрк халг мусигиси Шярг мусигисинин бир голу кими яряб-фарс системиня ясасланыр. Яряб-фарс системи дедикдя, Ц.Щажыбяйов, шцбщясиз ки, сяс системини, мягам системини нязярдя тутурду. Чцнки Ц.Щажыбяйов беля бир мцлащизя иряли сцрцр ки, “Азярбайжанда еля бир тцрк халг мащнысына вя йа халг йарадыжылыьынын башга бир формасына тясадцф етмяк олмаз ки, онун мелодийа ясасыны яряб-фарс системи дейил, башга бир систем тяшкил етмиш олсун”.7

        Бурада диггяти чякян бир мясяляни дя гейд етмяк истярдик. Беля ки, Ц.Щажыбяйовун бу фикриня няшрин (Ц.Щажыбяйов. Ясярляри. ЫЫ жилд. Азярбайжан ССР Елмляр Академийасынын няшри, Бакы, 1965; жилдин редактору М.Ибращимов, тяртибат, комментарийалар вя лцьят Г.Гасымов) редаксийасы тяряфиндян беля бир мцнасибят билдирилир: “Редаксийа мцяллифин беля бир гяти мцддяасына шярик дейилдир; чцнки тцрк халг поезийасы, хцсусян ясил тцрк халг мащнысы юз юлчц гурулушуна эюря (щежа вязни) яряб-фарс системиня тамамиля йаддыр, ашыг йарадыжылыьы, ашыглардан яввял ися халг мцьянниляринин - тцрк озанларынын йарадыжылыьы буну сцбут едир”.8

        Эюрцндцйц кими, редаксийа тяряфиндян эюстярилян ирадда тцрк халг мащнысынын юлчц гурулушундан, даща доьрусу, щежа вязниня ясасланан поетикасындан данышылыр. Ялбяття ки, халг йарадыжылыьы нцмуняляринин щежа вязниндя олмасы онун башлыжа фяргляндирижи жящятляриндян биридир.

        Лакин ону да нязяря алмаг лазымдыр ки, “Азярбайжан халгынын мусигиси” мяфщуму цч йарадыжылыг тябягясини ящатя едир: 1) фолклор, билаваситя халг кцтляляринин йарадыжылыьы - халг мащны вя рягсляри; 2) халг-профессионал мусигиси - ашыг йарадыжылыьы; 3) шифащи яняняли профессионал мусиги - муьам. 9

        Щягигятян дя халг мусигисинин биринжи вя икинжи тябягяляриня аид йарадыжылыг нцмуняляринин дили, поетик цслубу, юлчц гурулушу сырф тцрк мяншялидир. Лакин орта ясрлярдя сарай мядяниййяти мцщитиндя формалашмыш муьам сянятинин яряб-фарс системиня уйьунлуьу юзцнц яйани сурятдя бцрузя верир. Ц.Щажыбяйов буну харижи яламятлярин: адларын, истилащларын, мусиги алятляринин, нязяри мцддяаларын вя с. жящятлярин цмуми олмасында эюрцр.


1.Щажыбяйов Ц. Мусигидя хялгилик. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 324.

2. Исмайылов М. Азярбайжан халг мусигисинин мягам вя муьам нязяриййясиня даир елми-методик очеркляр. Бакы, Елм, 1991. с. 4

3. Исмайылов М. Азярбайжан халг мусигисиндя гощумлуг системи. АДК-нын Елми ясярляри. Бакы, 1972, № 1. с.186.

4. Мяммядова Р. Азярбайжан муьамы. Бакы, Елм, 2002. с. 46.

5. Ц.Щажыбяйовда - Мяраьи. Бах: Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 35

6. Бах: Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 35

7. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 258.

8. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 254

9. Зющрабов Р. Муьам. Бакы, 1991. с. 6


        Диэяр тяряфдян, Азярбайжан мусигиси иля яряб-фарс системи арасында дярин дахили ялагя дя вардыр ки, бу да щямин системя ясасланараг йарадылан вокал вя инструментал мусигинин “Азярбайжан тцркцня, мясялян, Чин системиня ясасланан мусигидян даща доьма вя анлашыглы олмасындадыр”.10

        Фикримизжя, бурада Ц.Щажыбяйовун вя няшрин редакторунун мювгеляри щягигятян дя цст-цстя дцшмцр. Она эюря ки, Ц.Щажыбяйовун мягалясиндя мягамлардан бящс олунур вя яряб-фарс елми-нязяри системинин мащиййяти ачыгланыр.

        Мялумдур ки, мягам системи орта ясрлярдя Шярг алимляринин яряб-фарс дилляриндя йаратдыглары елми ясярляриндя - мусиги рисаляляриндя мейдана эялмишдир. Сяфияддин Урмяви Шяргдя системчилик нязяриййясинин (башга сюзля десяк, мусигинин ясасыны тяшкил едян мягам системинин) баниси щесаб олунур.

        Шярг алимляринин мусиги трактатларына ясасян биз орта ясрлярдя 12 мягамын (муьамын), 6 авазын мювжуд олдуьуну билирик. З.Сяфярованын “Азярбайжанын мусиги елми” ясяриндяки Сяфияддин Урмявинин вя Ябдцлгадир Мараьаинин мусиги рисаляляринин шярщиня истинад едяряк, демяк истярдик ки, ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдя елми мянбялярдя мящз мягамлардан сющбят эедир. Сяфияддин Урмявинин “Китабцл-Ядвар” рисалясиндя мягамларын гурулушунун даиряляр шяклиндя тясвир едилмяси, Ябдцлгадир Мараьаинин мягамлар ясасында бястялядийи мусиги ясярляринин адынын эюстярилмяси вя с. буну сцбут едир. 11

        Шцбщясиз, бир тяряфдян, Йахын Шярг елминдя вя мядяниййятиндя, о жцмлядян, мусигидя яряб-фарс мядяниййятинин эцжлц тясирини нязяря алараг, диэяр тяряфдян ися бцтцн елми ясярлярин, мусигинин елми-нязяри тядгиги иля баьлы трактатларын яряб-фарс дилляриндя йазылмасына ясасланараг, Ц.Щажыбяйов Азярбайжан мусигисинин “яряб-фарс системи”ня аиддиййяти мясялясини эцндямя эятирмишдир.

        Ц.Щажыбяйовун бу истигамятдя мцлащизяляринин давамында, яряб-фарс системи иля йанашы, узаг кечмишдя хцсуси тцрк мусиги системинин дя олдуьу, йахуд да индики Чин, Щинд вя йа яряб-фарс системляринин ясасыны бир заманлар тцрк системинин тяшкил етдийи ещтималы иряли сцрцлцр. Бунунла беля, о гейд едир ки, мцхтялиф юлкялярдя, мясялян, Тцркийядя, Азярбайжанда (Иран Азярбайжаны да дахил олмагла), Тцркистанда, Крымда (Поволъйе истисна едилмякля) йашайан бцтцн тцрк халгларынын мусигиси яряб-фарс системиня ясасланыр, щям дя тцркляр вя крымлылар ярябляря, азярбайжанлылар вя тцркистанлылар ися фарслара даща йахындыр.

        “Яряб-фарс системини гябул едян халглар заман кечдикжя щямин системдя йерли шяраитдян иряли эялян дяйишикликляр етмишляр; щяр бир халг яряб-фарс системи ясасында юз хцсуси мусиги бинасыны ужалтмаьа башламыш вя ону юз естетик тялябатына уйьун бир тяртибата салмышдыр. Бу ясас цзяриндя яряб, фарс, тцрк, Азярбайжан, Тцркистан цслублары мейдана эялмишдир”.12

        Ейни заманда, Ц.Щажыбяйовун “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриндя дя бу фикрин тясдигини тапырыг. Ц.Щажыбяйов йазыр ки, ХЫВ ясрин ахырларында “Йахын Шярг халглары учуб даьылмыш “мусиги бинасынын” гиймятли “парчаларындан” истифадя едяряк, юзляринин “лад тикинти” лявазиматы иля щяр халг айрылыгда юзцня мяхсус сяжиййяви цслубда йени “мусиги бариэащи” тикмишдир”13 .

        Ц.Щажыбяйов узун илляр бойу апардыьы арашдырмаларынын нятижясиндя беля нятижяйя эялир: “Азярбайжан халг мащнылары, тясниф, диринэя, рягс щавалары вя с. мусиги формаларынын елми тядгиги вя тящлили эюстярир ки, Азярбайжан халгынын мусиги инжясяняти чох мцтянасиб вя жидди бир системя ясасланыр”.14

        Бцтцн бу фикирляря ясасян, гейд едя билярик ки, ХЫВ ясря гядяр Йахын Шярг халгларында цмуми бир елми нязяриййя мювжуд олмуш, мягамлар ясасында йарадылан 12 классик мягамлар мусиги тяжрцбясиндя эениш йайылмыш, щямин мягамлардан истифадя едиляряк, щяр бир халгын мусиги мядяниййятиндя мцхтялиф ъанрлы вя формалы юзцнямяхсус мусиги ясярляри мейдана эялмишдир.

        Бунунла ялагядар Ц.Щажыбяйовун “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриндя “Раст” муьамы иля баьлы фикирлярини хатырламаг йетяр. Орта ясрлярдян бу эцня кими 12 классик муьамын бюйцк дяйишиклийя уьрамасыны гейд едян Ц.Щажыбяйов йалныз “Раст” муьамынын зяманямизя гядяр дяйишмяз олараг галмыш, кюкцнц вя майя ужалыьыны сахламышдыр. Ц.Щажыбяйов щятта антик дюврдя дя солк сясинин “Раст” ладынын майя ужалыьыны билдирдийини эюстярмишдир.

        Сянубяр Баьырова йазыр ки, орта ясрлярдя Раст термини муьам дейил, йалныз мусиги кюкц мянасында истифадя олунурду. “Раст мягамы Шярг мусигисиндя ян гядим кюклярдяндир; о, орта ясрлярдя мяшщур 12 мягам системинин 4-жц мягамы иди”. ...Бир чох гядим мянбяляри юйряндикдя мялум олур ки, орта ясрлярдя Раст мягамы цстцндя щяжми вя композисийа гурулушуна эюря мцхтялиф щавалар мювжуд иди, фягят муьам вя дястэащ адлы мусиги формалары щяля тяжрцбядя истифадя олунмурду”.15 Онун фикринжя, ХЫХ ясрдя мейдана эялян “дястэащ” термини юзцндя ики мцхтялиф анлайышы жям едяряк, щям мусиги ъанрыны, щям дя онун ясасыны тяшкил едян мягам системини билдирир.

        “Азярбайжан тцрк халг мусигиси” мягалясиндя яряб-фарс системиндя мягамларын ямяля эялмяси иля баьлы фикирляри шярщ едян Ц.Щажыбяйов авропалы алимлярин бу мясяля иля баьлы мцлащизялярини дя диггятдян кянарда гоймамыш, онларын фикирляриня дя истинад етмиш вя юз мцнасибятини билдирмишдир.

        Ц.Щажыбяйов орта ясрлярдя 12 ясас мягамын, 48 шюбянин, 15 авазын олдуьуну гейд едир. Онларын ямяля эялмясини бир нечя жящятдян изащ едир. Ц.Щажыбяйов авропалы алимлярин фикирлярини шярщ едир вя мусигишцнас Эизеветтеря ясасланараг, 12 мягамын - Цшшаг, Нява, Бусялик, Раст, Яраг, Исфащан, Зиряфкянд, Бцзцрк, Зянэуля, Рящави, Щцсейни, Щижаз мягамларынын сясдцзцлцшцнц нцмуня эятирир. 16 Даща сонра о гейд едир: “Заман кечдикжя истяр баш мягамлар, истярся дя онларын шюбя, эушя вя авазлары бюйцк дяйишиклийя уьрамышдыр: бязи мягамлар юз мцстягил ящямиййятини итиряряк шюбяйя вя эушяйя чеврилмишдир; бязи шюбя вя эушяляр ися мцстягил мягама чеврилмишдир; сонра Байаты-Шираз, Шур кими йени адлар мейдана эялмишдир. Беляликля, мювжуд гайда тамам дяйишмиш вя 12 мягамдан анжаг Раст буэцнядяк щям юз гурулушуну, щям дя адыны сахламышдыр. ...Сон вахтлар фарс нязяриййячиляри “дястэащ” адлы йени мусиги истилащы ишлятмяйя башламышлар, бу сюз истяр Иранда, истярся дя бизим Азярбайжанда “мягам” сюзцнц демяк олар ки, сыхышдырмышдыр: “Дястэащ” (мянасы “бина” демякдир) демяк олар ки, бцтцн шюбя вя эушяляри иля мягамын ейнидир. Дястэащын ясасыны тяшкил едян мягамын ады дястэащла йанашы ишлянир, мясялян, “Раст дястэащы”, “Шащназ дястэащы” вя с.” 17

        Муьамларын системляшдирилмясини Ц.Щажыбяйов тядрижян, тяртиб етдийи муьам програмында (1925), бястялядийи мусиги ясярляриндя вя елми мягаляляриндя щяйата кечирмишдир. “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриндя ладларда мелодийалар бястялямяк гайдаларынын ясасыны да мящз муьам системи тяшкил едир. Ц.Щажыбяйов бу мелодийалары бястяляйяркян щямин цзя чыхартдыьы системя ясасланмышдыр. “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” китабында верилян мелодийаларын ейниадлы муьам дястэащла мцгайисяси буну сцбут едир. Демяк олар ки, щямин мелодийалар муьам дястэащ формасынын кичик моделидир. Дястэащларла Ц.Щажыбяйовун бястялядийи мелодийаларын мцгайисяли арашдырылмасы нятижясиндя онлар арасындакы бязи фяргли жящятляр дя цзя чыхыр.

        Ц.Щажыбяйов юзцнцн ладлар ясасында бястялядийи мелодийаларын щиссялярини ардыжыл олараг, муьам шюбяляринин ады иля адландырмышдыр. Щямин шюбялярин мелодийаларынын гурулма гайдалары вя каденсийа хцсусиййятляри муьам дястэащларда олдуьу кимидир. Бунунла беля, бястялядийи мелодийаларын щиссяляриня Ц.Щажыбяйов “ладын шюбяляри” дейир. Бизжя, буну “ладын мцяййян пиллясиндя гурулан шюбя” вя йа “мелодик гурулушуна эюря мягамын дайаг пиллясиня истинад едяряк йарадылан мусиги парчасы” кими баша дцшмяк лазымдыр.

        Ладларын сяс сырасынын структурунун дяриндян арашдырылмасы эюстярир ки, ладын сяс сырасынын структурунда вя онун пилляляринин лад вязифяляриндя ладын функсионал ясаслары, мелодийанын гурулмасы вя инкишаф етдирилмяси гайдалары, мелодийанын щярякят ганунлары, мелодик лад модулйасийаларынын механизми вя форма гуружулуьунун принсипляри кодлашдырылыб. Ц.Щажыбяйов “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриндя мелодийаларын бястялянмяси гайдаларыны изащ едяркян, дястэащ форма гурулушуну юрняк олараг гябул етмиш, ону лад бахымындан ясасландырмаг цчцн муьам шюбялярини ладын шюбяляри кими адландырмышдыр.

        “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриндя ладларда мусиги бястялямяк гайдаларында эюстярилян щяр бир шюбянин юзцнямяхсус структуру вар. Бизжя, Ц.Щажыбяйов мелодийанын лад пилляляри цзяриндя гурулмасыны изащ етмяк цчцн чох айдын бир йол сечяряк, период формасындан истифадя етмишдир. Чцнки период мусигидя битмиш бядии фикри ифадя едян ян кичик форма олуб, гурулуш схеминя эюря садя вя лаконикдир.

        Период формасы бцтцн диэяр мусиги формаларынын (икищиссяли, цчщиссяли формаларын, вариасийа, рондо, соната формаларынын) структур ясасыны тяшкил едир. Бунунла йанашы, период формасына халг мащны вя рягсляриндя чох раст эялинир. Период формасында гурулан мелодийанын лад пилляляри цзяриндя щярякятин структур механизмини, мусиги гурумларынын мцтянасиблийини, йарым вя там каданс хцсусиййятлярини вя мусиги дилиндяки диэяр жящятляри изащ етмяк цчцн ялверишлидир.

        Бурада “башланьыж ифадянин бу вя йа башга пярдядя битмяси “Раст” ладынын шюбялярини тяйин едир” - фикри дя мараглыдыр. Ц.Щажыбяйов раст ладында там вя йарым кадансларын гурулдуьу истинад пиллялярини эюстярмишдир: Там каданслар ладын майясиндя битир. Йарым каданслар квинта, терсийа, кварта, цст апарыжы тон вя медиантада дайанылмагла ямяля эялир.

        Нцмуня цчцн Ц.Щажыбяйов тяряфиндян раст ладында бястялянмиш мелодийайа мцражият едяк. Щямин мелодийа ашаьыдакы шюбялярдян ибарятдир: “Майейи-раст”, “Щцсейни”, “Вилайяти”, “Яраг”, “Эярайи” (“Майейи-раст”да тамамланма).

        Эюрцндцйц кими, шюбялярин беля бир ардыжыллыгла верилмяси “Раст” муьам дястэащынын композисийа гурулушуна уйьундур. Бурада майядян башлайараг, йцксялян хятля пиллявари, тядрижян инкишаф принсипи юз яксини тапыр вя сонда майяйя гайытмагла композисийа йекунлашдырылыр. Бу композисийанын дахилиндя щяр бир мусиги ибарясинин, щяр бир мусиги жцмлясинин юз йери вя ящямиййяти вардыр. Ц.Щажыбяйов онларын щяр биринин истинад – дайаг пиллялярини, ейни заманда, башланьыж пилляни, там вя йарым кадансларын щансы пиллялярдя гурулдуьуну эюстярмишдир. Ейни заманда, о, мелодийанын структур гурулушуну да шярщ етмишдир.

        Ц.Щажыбяйов юзцнцн “Азярбайжан халг мусигисинин ясасларына даир материаллар” адланан ялйазмасында да муьам дястэащларынын шюбялярини лад ясасы бахымындан тящлил етмиш, онларын дайаг пиллясинин йерини лад сяссырасында мцяййянляшдирмишдир. О, муьам дястэащы бир форма кими гябул едяряк, онун щиссяляринин лад-тоналлыг мцнасибятлярини ясасландырмышдыр.

        О йазыр: “Дястэащ - щяр щансы бир ладда вокал вя йа инструментал импровизасийадыр, ифачы тоникадан вя йа тоникайа йахын пиллялярдян башлайараг, юз импровизасийасыны щяр бир ладда мювжуд олан щиссяляр цзря давам етдирир: яввялжя йцксялян хятт цзря, сонра енян хяттля тамамлайыжы тонда битмякля; ...бцтцн импровизасийа габагжадан мялум олан айры-айры щиссяляря бюлцнмялидир, щяр щисся бир нечя жцмлядян - йарым вя там каданслардан ибарят олмалыдыр.

        Йухарыда щаггында данышылан щиссяляр, мясялян, раст ларында ашаьыдакы кими бюлцнцр:

        Ы щисся - Майейи-раст, тоникадан башланыр, тоникада битир.

        ЫЫ щисся - Пянжэащ, тониканын терсийасындан башланыр, тоникада битир.

        ЫЫЫ щисся - Щцсейни, тониканын цст квартасындан башланыр вя тоникада битир.

        ЫВ щисся - Вилайяти, тониканын квинтасындан башланыр вя тоникада битир.

        В щисся - Яраг (Ирак) адланыр, Майейи-растын октава йухары тякрары.

        ВЫ щисся - Пянжэащын октава йухары тякрары, ейни адла верилир.

        ВЫЫ щисся - Рак адланыр, Вилайятинин октава йухары тякрары.

        ВЫЫЫ щисся - Эярайи, тониканын октавасындан тамамлайыжы тона (тоникайа) енмя”. 18


10. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 254

11. Сяфярова З. Азярбайжанын мусиги елми (ХЫЫЫ-ХХ ясрляр). Бакы, Елм, 1998. с. 76-79; 219.

12. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 258.

13. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 36

14. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 37

15. Баьырова С. Азярбайжан муьамы. Мягаляляр, мярузяляр, тядгигатлар. Бакы, Елм, 2007. с.33

16. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 257

17. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан тцрк халг мусигиси щаггында. Ясярляри, ЫЫ жилд. Бакы, 1965. с. 257

18. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясасларына даир материаллар. Ялйазма (рус дилиндя). АМЕА-нын Ялйазмалар Институту. ж.в. 106


        Мяммядсалещ Исмайылов раст мягамынын истинад пиллялярини, щямчинин, “Раст” муьамынын бу пиллялярдя гурулан шюбялярини гейд етмишдир: ЫВ пилля (майя) - “Майейи-раст” шюбяси бу пилля ятрафында доланыб щямин пярдядя битмякля ямяля эялир; ВЫ пилля (майянин терсийасы) - “Цшшаг” шюбясинин; ВЫЫ пилля (майянин цст квартасы) “Щцсейни” шюбясинин истинад пиллясидир; ВЫЫЫ пиллядя (майянин квинтасы) ики мцхтялиф шюбя - “Вилайяти” вя “Шикястейи-фарс” шюбяляри гурулур; “Раст дястэащы”нын “Яраг”, “Хавяран”, “Пянжэащ” кими сонра эялян шюбяляри йеня дя майя вя майянин терсийасы иля идаря олунур, лакин бу щалда раст мягамынын бцтцн пярдяляри бир октава йухарыйа кючцрцлцр вя санки, растын Ы-ЫЫ шюбяляри олан “Майейи-раст” вя “Цшшаг” шюбяляри бир гядяр дяйишилмиш шякилдя зилдя сяслянир.

        Мусиги тяжрцбясиндя “Раст” муьамынын мцхтялиф ифачылыг вариантлары мювжуддур; ейни заманда, муьам програмларында да бу муьамын тяркиби ифачылыг вариантларына уйьундур вя ясасян ашаьыдакы кими верилир: “Бярдашт”, “Майейи-раст”, “Цшшаг”, “Щцсейни”, “Вилайяти”, “Хожястя”, “Яраг”, “Пянжэащ”, “Рак”, “Гяраи”.

        Эюрцндцйц кими, йухарыда сюзц эедян муьам тяркибляри Ц.Щажыбяйовун гейд етдийи шюбялярдян бир гядяр фярглидир. Бцтцн щалларда ады чякилян шюбялярин лад ясасына нязяр салдыгда эюрцрцк ки, лад функсионаллыьы бахымындан цст-цстя дцшян шюбяляр композисийанын ямяля эялмясиндя мцщцм ящямиййят кясб едир. Бунлар “Майейи-раст” (ладын ЫВ пиллясиня - тоникайа истинад), “Щцсейни” (ВЫЫ пилляйя - тониканын цст квартасына истинад), “Вилайяти” (ВЫЫЫ пилляйя - тониканын квинтасына истинад), “Яраг” (тониканын октавасына истинад), “Гяраи” (тоникайа гайыдыш) шюбяляридир.

        Бунунла беля, онлары фяргляндирян жящятляри дя гейд етмялийик. Бунлардан биринжиси, “Цшшаг” шюбяси иля баьлыдыр. Ц.Щажыбяйов ВЫ пилляйя - майянин терсийасына истинад едян “Цшшаг” шюбясинин адыны чякмямишдир, лакин о, щямин пиллядя йарымкаданс гурулдуьуну гейд етмиш вя бястялядийи мелодийада буну сцбут етмишдир. Ц.Щажыбяйовун ялйазмасында ися тониканын терсийасында “Пянжэащ” шюбясинин гурулдуьу, сонрадан щямин шюбянин октава йухары тякрар олундуьу эюстярилир.

        М.Исмайылов щямин пиллядя ашаьы реэистрдя (Майядян сонра) “Цшшаг”, бир октава йухарыда (Ярагдан сонра) ися “Пянжэащ” шюбяляринин гурулдуьуну гейд едир. Бу щал ифачылыг тяжрцбясиндя дя юзцнц бцрузя верир. “Цшшаг” шюбяси “Раст” муьамынын ян важиб шюбяляриндян бири кими дястэащ композисийасынын ардыжыл пиллявари йцксялян хятля инкишафында мцщцм ящямиййят дашыйыр. Майядян сонра цст терсийанын охунмасы иля башланыр вя майядя битир.

        Икинжи жящят “Вилайяти” шюбяси иля баьлыдыр. Ц.Щажыбяйов бу шюбянин майянин квинтасында гурулмасыны, мелодийаны ямяля эятирян жцмлялярин бу пиллядя битмясини гейд едир, лакин “квинта майядян узаг олдуьу цчцн” онун майяйя гайытмасы гоншу пилляляр васитясиля, квартада вя терсийада дайанмаг йолу иля щяйата кечирилмялидир. Ону да дейяк ки, Ц.Щажыбяйов бу шюбядя пиллялярин дяйишиклийя уьрадыьыны гейд етмямишдир.

        Бу фикирляря М.Исмайыловун тядгигатларында раст эялирик. Онун йаздыьы кими, “Вилайяти” шюбясиндя ЫХ пилляни йарымтон алчалтмаг вя Х пилляни йарымтон йцксялтмякля алтерасийадан истифадя олунур. Бу ики пиллянин дяйишилмяси иля мелодийада артырылмыш секунда йараныр.

        Р.Зющрабов “Вилайяти”нин раст ладынын ВЫЫЫ пиллясиня истинад етмяси вя пиллялярин дяйишмяси иля баьлы олараг, бу шюбянин квинта аралыг ладтоналлыьында гурулдуьуну гейд едир вя йазыр ки, бу шюбя васитясиля сюзцн ясл мянасында квинта кюкцня модулйасийа ямяля эялир. 19

        Р.Мяммядова йазыр ки, “Вилайяти” шюбясинин сяжиййяви жящяти раст ладындан шур ладына модулйасийа васитясиля формада дюнцш йаратмасыдыр. Мяркяздян ян узунмцддятли узаглашма бу шюбядян башланыр. Бурада раст муьам системиндя ян эюрцмлц модулйасийа просеси баш верир. Онун ясас яламяти алтерасийадыр (ЫХб, Х#). Бу алтерасийа илк бахышда ясас ладтоналлыг олан сол растдан узаглашма еффекти йаратмыр, онун интонасийа зянэинляшмяси кими гавранылыр. 20

        Ону да демяк лазымдыр ки, мусиги ифачылыьында “Вилайяти” шюбясиндян сонра щямин пилляйя истинадян “Шащназ” вя йа “Дилкяш”, “Кцрдц” кими шур мягамына ясасланан шюбяляр дя ифа олунур ки, бу да шур лад мцщитини эенишляндирмяк мягсяди дашыйыр вя сырф фярди йарадыжылыг тяшяббцсцндян иряли эялир.

        Цчцнжц фярг “Шикястейи-фарс” шюбяси иля баьлыдыр. Ц.Щажыбяйов йухарыда эюстярилян ясярляриндя “Раст” муьамы тяркибиндя бу шюбянин адыны чякмямишдир. Лакин “Азярбайжан тцркляринин мусигиси щаггында” ясяриндя онун беля бир фикри мараг доьурур: “Раст” ортасында “Сеэащ” ясаслы вя “Сеэащ” рущлу олан “Шикястейи-фарс”ын тякрар “Раст”а дюнмяси яглин щиссиййата галиб эялмясини ярз вя бяйан едийор”21.

        Беляликля, сеэащ мягамында гурулан “Шикястейи-фарс” шюбяси “Раст” муьамы дахилиндя сеэащ мцщитиня кечид йарадараг, дястэащын мязмунунун вя емосионал сяжиййясинин зянэинляшдирилмясиня хидмят едир. Бу шюбяни сяжиййяляндиряркян, М.Исмайылов гейд едир ки, “Шикястейи-фарс” шюбясинин мелодийасы раст мягамынын ВЫЫЫ пиллясиня истинад едяряк, мягамын диатоник пилляляри цзяриндя гурулур.

        Бир жящяти дя гейд едяк ки, “Шикястейи-фарс” сеэащ ладына ясасланан бир шюбя кими “Раст” муьамы дахилиндя сол растдан си сеэаща модулйасийа кими сяслянир. Лакин бу кечид просеси раст ладынын пилляляри цзяриндя эязишмякля, ладын ВЫЫЫ вя ВЫ пилляляриня истинад етмякля баш верир. Растын ВЫ пилляси - сеэащын майясиня, ЫВ пиллясиня чеврилир. Бязи щалларда мусиги тяжрцбясиндя “Шикястейи-фарс” ейни пиллядя гурулан “Хожястя” иля явяз едилир.

        Дюрдцнжцсц, “Яраг” шюбясиндя сяссырасынын кючцрцлмяси мясялясиндян ибарятдир. Демяк лазымдыр ки, “Яраг” шюбясинин истинад пилляси кими тониканын октавасы эюстярился дя, раст мягамынын сяссырасында бу пилля йохдур. Лакин арашдырылан мянбялярдян айдын олур ки, раст ладында гурулан яксяр мелодийаларда тониканын октавасына истинад олунур вя функсионал пилля кими диггятялайигдир, чцнки о, щям муьамын кулминасийа зонасынын, щям дя динамик репризасынын (йени сявиййядя раст ладына гайыдыш) истинад пилляси кими ящямиййятлидир.

        Ц.Щажыбяйов “Яраг” шюбясиндя раст ладынын майясинин вя онунла бирликдя бцтцн сясгатарынын бир октава йухарыйа кючцрцлмясини гейд етмишдир. Бу жящяти диэяр мцяллифляр дя эюстярир вя бу мцддяа “Раст” муьам-дястэащы контекстиндя тясдиг олунур.



        Лакин кичик щяжмли ясярлярдя, мащны вя рягслярдя, тясниф вя рянэлярдя, еляжя дя бястякар ясярляриндя раст ладынын майясиня вя майянин цст октавасына истинад олунмасына раст эялинир ки, бу да мелодийанын кулминасийайа доьру йцксялян, йахуд зирвядян енмя щярякяти заманы мцшащидя олунур. Бу щалда артыг сясгатарынын бир октава йухары кючцрцлмясини дейил, цст тоникайа истинад олунмасыны гейд етмяк даща мягсядяуйьундур. Бунунла беля цст тоникайа истинад олунан заман ладын сярщяд тонунун йцксялдилмяси - Х# пилля юзцнц эюстярир ки, бу да щямин пиллянин тониканын октавасына нязярян апарыжы тона чеврилмяси иля баьлыдыр. Сол раст мягамы цзяриндя алынан сяссырасыны беля эюстярмяк олар:



        Эюрцндцйц кими, бу сяссырасында тоника эк вя онун октавасы - цст тоника э1 юз яксини тапыр. Цст тоникайа истинад олунан заман ф-фис алтерасийасы мцщцм ящямиййятя маликдир. Буну долайысы йолла Ц.Щажыбяйов да гейд етмишдир. Беля ки, ладын Х пилляси олан сярщяд тонун щярякяти иля баьлы о йазыр ки, бу пярдядян сычрайыш едиля билмяз, анжаг ашаьыйа доьру щярякят истигамяти мцмкцндцр. Диэяр тяряфдян, о, сясгатарынын бир октава йухары кючцрцлмясиндян бящс едир ки, бу щалда да ики сяссырасынын гаршылашдырылмасы вя говушдурулмасындан йухарыдакы сяссырасы алыныр. Раст мягамында гурулан мелодийаларда цст тоникадан ясас майяйя дюнмя, эери гайытма просесиндя (“Гяраи” шюбяси) Х пилля натурал щалда верилир вя сяссырасы башланьыж шяклини алыр.

        Беляликля, ладларын структур хцсусиййятляринин, дахили функсионал ялагяляринин вя онларын бир-бириля ялагясинин юйрянилмяси бюйцк ящямиййятя маликдир. Лад ганунауйьунлугларынын цзя чыхарылмасы Азярбайжан мусигисиндя щям шифащи яняняли мусиги нцмуняляринин, щям дя бястякар ясярляринин мусиги дилинин нязяри тядгиги цчцн чох важибдир.


19. Зющрабов Р. Раст муьам дястэащынын нязяри ясаслары. Бакы, 2002. с. 15

20. Мяммядова Р. Азярбайжан муьамы. Бакы, Елм, 2002. с. 53.

21. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан тцркляринин мусигиси щаггында (тягдим едяни, юн сюз вя лцьятин мцяллифи Ф.Ялийева). Бакы, 2005. с.39.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70