Alt - Bəlkə də artıq sizə mə'lumdur ki, qalın səslənən oğlan və ya qız səsləri "alt" adlanır. Onun diapozonu kiçik oktavanın "lya" səsindən ikinci oktavanın "mi b" səsinədək uzanır. ən qalın qadın səsi olan kontralto əvvəllər "alt" adlanırdı. Sonralar isə bu adı simli alətlər qrupundan olan alət - alt (və ya "viola" deyilir) daşımağa başladı. Bəlkə də bu aləti ona görə belə adlandırmışlar ki, onun çox yumşaq, ifadəli insan səsinə çox yaxın olan tembri (səs çaları) var.

"Mən orkestr üçün bir neçə səhnədən ibarət əsər yazmaq qərarına gəlmişəm. Burada solo- alt özünəməxsus səsi ilə ən fəal personaja, Bayronun "Çayld Harold" ruhlu melanxolik, xəyalpərəst obrazına çevrilsin..." Bu sözləri fransız bəstəkarı Hektor Berlioz öz memuarlarında "Harold İtaliyada" - alt və orkestr üçün proqramlı simfoniyasının yaranmasını xatırlayarkən yazmışdır.

Altın çox ifadəli səs tembrindən bəstəkar D.Şostakoviç "1905-ci ildə" simfoniyasında məharətlə istifadə etmişdir. Dəhşətli "Qanlı bazar günü"nü əks etdirən səhnədən (simfoniyanın ikinci hissəsi belə adlanır) sonra, "əbədi xatirə" adlanan üçüncü hissədə matəm xüsusiyyətli "Vı jertvoö pali" ("Siz qurban getdiniz") inqilabi mahnının melodiyası altların ifasında çox ahəstə, qəmgin səslənir.

Hal-hazırda alt (viola) daha çox solo-konsert aləti kimi çıxış edir. Bir çox bəstəkarlar bu alət üçün solo partiyalar yazır.

Məşhur alman bəstəkarı Paul Hindemit özü altda gözəl çalmış və bu alət üçün çoxlu əsərlər yazmışdır. Alt üçün yazılmış ən məşhur əsərlərdən biri də Şostakoviçin alt və fortepiano üçün yazdığı Sonatadır. Bəstəkar bu sonatanı əsərin ilk ifaçısı, məşhur alt çalan Fyodor Serafimoviç Drujininə həsr etmişdir. Macar bəstəkarı Bela Bartakun son əsəri - Alt ilə orkestr üçün konserti də ən tanınmış ifaçılar tərəfindən tez-tez ifa olunan əsərlər sırasındadır.

Alterasiya - Latın sözü olan "alterare" - "dəyişiklik" deməkdir. Musiqi aləmində alterasiya səsin zilləşdirilməsinə və ya bəmləşdirilməsinə deyilir. İstənilən səsi yarım ton və ya bir ton zilləşdirmək, həmçinin yarım ton və ya bir ton bəmləşdirmək istədikdə alterasiya işarələrindən istifadə edilir:

# - diyez - səsi yarım ton yüksəldir (zilləşdirir);

b - dubl-diyez - səsi bir ton yüksəldir;

b - bemol - səsi yarım ton alçaldır (bəmləşdirir);

b b - dubl - bemol - səsi bir ton alçaldır.

əgər alterasiyaya uğramış səsdən sonra səsin öz natural halına qayıdılırsa, onda bekar - n (və ya n n - dubl - bekar) işarəsi işlənir. Bekar digər alterasiya işarələrini ləğv edərək əsas səsi bərpa edir.

Alterasiya işarələri açardan sonra yazılarsa, ona "açar işarələri", ayrıca bir notun qarşısında yazıldıqda isə "təsadüfi işarələr" deyilir.

İlk baxışdan sizə elə gələ bilər ki, alterasiya işarələri fortepiano klaviaturasında qara dilləri göstərir (ağ dillərin isə öz müstəqil adları var). Lakin bu, belə deyil. Alterasiya işarələri dilləri deyil, səsləri göstərir. Belə ki, "fa" və "sol" arasında yerləşən qara dil ifa edilən əsərin tonallığından asılı olaraq həm "fa#", həm də "sol b " kimi işlənə bilər. Məs: hər hansı bir əsərdə işlənən do-dubl-diyez (dox) və ya sol-dubl-bemol (col b b) səsinin fortepiano klaviaturasında "re" və "fa" səslərinə uyğun gəlməsinə baxmayaraq, bu səslər pyesin melodik və harmonik quruluşuna uyğun olaraq məhz "do-dubl-diyez" və "sol-dubl-bemol" kimi qəbul edilməlidir.

Andante - "Andante cantabile", "Andante favori"... və s. Bəlkə də siz haradansa bu sözləri eşitmişsiniz? "Alleqro" ilə yanaşı "Andante" də ən geniş yayılmış musiqi templərindən biridir. (İtalyan sözü olan "andante" - "addımlayan", "axan" mə'nası daşıyır.) Bu tempin sür'əti sakit, tələsməyən, aramlı addım hərəkətlərinə uyğun gəlir. Bir çox simfonik silsilə, sonata və kvartetlərin orta-lirik hissələri bu tempdə yazılmışdır. Belə ki, P.Çaykovskinin kvartetinin asta hissəsi "Andante cantabile" (yə'ni "Məlahətli andante") adlanır və bu hissənin melodiyasının əsasını "Sidel Vanya" - rus xalq mahnısı təşkil edir.

L.Bethoven məşhur "Appassionata"nın asta hissəsini "Andante favori" (tərcümədə - "Sevimli andante") adlandırmışdır. Bu hissənin musiqisini yazıb qurtardıqdan sonra bəstəkar hiss etmişdir ki, çox gözəl alınmış bu musiqi olduqca genişdir və sonata silsiləsinə sanki "sığmayaraq" son dərəcə dərin məzmunlu sonatanı daha da uzatmışdır. Ona görə də Bethoven "Appassionata" üçün başqa bir "Andante" - nisbətən qısa olan asta hissə bəstələməli olmuşdur. "Andante" "favori" isə ayrıca, müstəqil bir əsər kimi ifa edilməyə başlamışdır. (Çox vaxt bu əsər yazıldığı tonallığa uyğun olaraq "Andante - fa major" adlandırılır).

Bə'zi pyeslər də "andante" tempində yazıldığına görə müəlliflər çox zaman bu əsərləri "Andante" adlandırırlar.

Ansambl - "Çıxış edir: Azərbaycan Dövlət mahnı və rəqs ansamblı"... "Dan ulduzu" vokal-instrumental ansamblı"... "Böyük Teatrın skripkaçılar ansamblı"... və s. Yəqin ki, bu sözləri siz dəfələrlə eşitmisiniz. Başqa bir misal göstərək:"Qaratoxmaq qadın"(Pikovaə dama) operasından ansambl", ..."Mən kamera-instrumental ansamblı başqa musiqi janrlarından üstün tuturam"... və ya: "Bu ifaçıların çıxışı gözəl ansambl yaradır"... və s. Belə fikirlərin hər birində "ansambl" sözü müxtəlif mə'nalar daşıyır.

Ansambl - fransız sözü olub "ensemble" ("birlikdə") - birgə ifaetmə mə'nası daşıyır. Bu, ansambl sözünün ən ümumi anlayışıdır. Hər şeydən əvvəl "ansambl" dedikdə, birgə ifa üçün yazılmış musiqi nəzərdə tutulmalıdır. İfaçıların sayından asılı olaraq ansambl müxtəlif adlar daşıya bilər: duet (iki ifaçı üçün), trio və ya terset (üç ifaçı üçün) kvartet (dörd ifaçı üçün), kvintet (beş ifaçı üçün) və s. Ansambl vokal və ya instrumental janrda ola bilər. Vokal musiqiyə aid edildikdə bu, opera əsərinin ayrı bir epizodu (səhnəsi) kimi, instrumental musiqiyə aid edildikdə isə kamera musiqisi janrı kimi izah edilməlidir. Məsələn, Çaykovskinin "Yevgeni Onegin" operası ansambl səhnəsi ilə başlanır: səhnə arxasından Tatyana ilə Olqanın dueti səslənir, səhnədə isə (tamaşaçıların gözü önündə) - Larina və dayə söhbət edirlər. Burada bütövlükdə götürsək, kvartet - dörd iştirakçının eyni zamanda ifası yaranır.

Yalnız bir neçə alət üçün yazılmış əsər ansambl adlanmır, həmçinin bu əsərin ifası üçün nəzərdə tutulan ifaçılar tərkibi də ansambl adlanır. Bə'zi ansambllarda ifaçıların sayı ciddi şəkildə müəyyən edilir. Məsələn; vokal və ya fortepiano duetləri, instrumental trio və ya kvartet. Azərbaycan milli musiqisində instrumental trioya klassik nümunə olaraq "muğam üçlüyünü" (tar, kamança, qaval) misal göstərmək olar. Aşıq-balabançı cütlüyünə də ansambl demək olar. Aşıq dastanları deyişmələrində hətta üç ifaçıya - iki aşıq və balabançının birgə ifasına rast gəlinir. Şirvan və Təbriz məktəblərinin aşıq dəstələrini (zərb alətləri də daxil olmaqla) də ansambl adlandırmaq olar.

Kvartetlərə misal olaraq çox məşhur ansambl olan "L.Bethoven adına kvartet"i göstərə bilərik.

Çox zaman müxtəlif alətlərdə çalan ifaçıların, müğənnilərin, rəqqasların birgə çıxışını da ansambl adlandırırlar. Son illərdə estrada musiqisi ifa edən vokal instrumental ansamblları (VİA) çox geniş yayılmışdır.

Ansambl sözünün bir mə'nası da var. Təsəvvür edin ki, müğənni incə, məlahətli səslə gözəl bir romans oxuyur, pianoçu isə çox kobud, sərt, yaxud gur səslənən ifası ilə onu müşayiət edir. Belə ifaya yalnız onu demək olar ki, müğənni və pianoçu arasında ansambl yaranmayıb və ya ansambl heç yoxdur. əgər müğənninin və pianoçunun ifası bir-birini tamamlayırsa, belə akomponement, (mü-şayiət) təbii ki, daha maraqla dinlənilir. Bu zaman royalın tembri də sanki məlahətli, dolğun insan səsini xatırladır. Belə ifanı dinlədikdə ucadan demək istəyirsən: "Necə də e'cazkar ansambldır!"

Alman müğənnisi Ditrix Fişer - Diskau və görkəmli pianoçu Svyatoslav Rixterin birgə konsertinə qulaq asmaq şərəfinə nail olan dinləyicilər, məhz belə bir təkraredilməz, nadir ansambl ifasının şahidi olmuşlar. Beləliklə, ansambl sözü həm də, əsərin bütün ifaçıları tərəfindən qarşılıqlı anlaşılma tərzi kimi dərk edilməlidir.

Antrakt - Bu söz fransızca "entre" (arasında) və "acte" (akt, pərdə) sözlərinin birləşməsindən ibarət olub, tamaşanın pərdələri arasında, konsertin hissələri arasında fasiləni bildirir. Bu antrakt, konsert zalından çıxaraq öz təəssüratlarını bölüşmək, istirahət etmək mə'nasında işlənir. Lakin belə antraktlardan başqa musiqi antraktları da vardır ki, onlar haqqında da danışmaq istəyirik.

Tәsәvvür edin ki, siz H.Rimski-Korsakovun "Görünmәz Kitej şәhәri vә Fevroniya haqqında dastan" operasının tamaşasındasınız. Yçüncü pәrdәnin birinci şәkli göstәrilir. Sәhnәdә - möhtәşәm Kitej şәhәrinin meydanı. Buraya yığılmış xalq dәhşәtli bir xәbәr eşidir: Şәhәrә tatar qoşunları yaxınlaşır! Knyazoğlu Vsevolod qoşun dәstәsini (drujinanı) toplayır, düşmәnә qarşı vuruşa hazırlaşır.

Pərdə enir. Lakin orkestr susmur, sonra baş verəcək hadisələri şərh edir. Orkestrin səslənməsində bir təhlükə, həm də sarsıntı hiss edilir. Ritmdən sanki uzaqdan yaxınlaşan atlıları daxilən duyuruq. Bu, tatar qoşunlarının təsviridir. Düşmən qoşunları daha da yaxınlaşır və musiqidə tədricən güclənən "qəddar" mövzu səslənir. Lakin bu səslər içərisində sadə axıcı melodiya - rus drujinaçısının mahnısı eşidilir. Artıq musiqidə bu iki zidd mövzuların qarşılaşması və mübarizəsi səhnəsi canlanır. Dinləyicilər rus drujinası ilə tatar qoşunu arasında dəhşətli ölüm-dirim vuruşunu təsəvvür edirlər.

Rus döyüşçüləri cəsarətlə vuruşdular, lakin çoxsaylı tatar qoşununa üstün gələ bilmədilər. Onlar həlak olsalar da, ölümü qul olmaqdan üstün tutdular. Musiqidə artıq rus mahnısının melodiyası eşidilmir. Tatar qoşununu əks etdirən mövzunun ayrı-ayrı ritmik intonasiyaları təkrarlanır...

Yenidən pərdə qalxır. Səhnədə tatar qoşunu dayanmışdır. Yçüncü pərdənin ikinci şəkli ilə birinci şəklini birləşdirən təsvir etdiyimiz bu musiqi lövhəsi isə "Kerjenetsdə vuruş" ("Seça pri Kerjents") adlanan simfonik antrakt idi.

Başqa bir misal göstərək. J.Bizenin "Karmen" operasının tamaşası gedir. Burada hər bir pərdə musiqi antraktı ilə başlanır. Yçüncü pərdənin antraktı sakit, sanki yuxuya dalmış dağları təsvir edir. Pərdə qalxır və tamaşaçıların qarşısında indicə musiqidə əks etdirilən dağ mənzərəsi canlanır...

Dördüncü pərdəyə antrakt isə şən, rəngarəng, oynaq ritmlərlə zəngin olan xalq şənliyi əhval-ruhiyyəsi yaradır. Və bu xalq şənliyi fonunda operanın faciəvi sonluğu baş verir.

Appassionata - "Elə bir insan tapılmaz ki, "Appassionata"nı dinləməmiş və dinlədikcə də bu əsərə valeh olmamış olsun..." L.V.Bethovenin "Appassionata"adı ilə məşhur olan bu əsəri - 23N-li sonata (fa-minor, əs.57) 1806-cı ildə yazılmışdır. Daha dəqiq desək, sonata həmin ildə nota köçürülmüşdür. Bəstəkar bu əsəri iki il əvvəl bəstələmişdir.

"Appassionata" (yə'ni "ehtiraslı") adını əsərə müəllif özü verməmişdir, lakin ad özünü doğrultmuş, bu günədək həmin adı saxlamışdır. Bəstəkarın müasirləri sonatanın müəyyən proqramı olduğunu hiss etmiş və onu öyrənməyə çalışmışlar. Həmin məqsədlə Bethovenə əsərin məzmunu haqda sualla müraciət edərkən o, çox qısa cavab vermişdir:"Siz Şekspirin "Fırtına" əsərini oxuyun."

Həqiqətən də "Appassionata"da Şekspir miqyasında bir ehtiras "çağlayır", lakin bu, Bethovenə, onun yaşadığı dövrə xas olan ehtirasdır. Belə ki, sonatanın musiqisində - birinci hissəsinin sonunda "Marselyöza"nın intonasiyaları, sonuncu hissə - Finalda isə qəhrəmani rəqs musiqisində Böyük Fransız inqilabının əks-sədası eşidilir.

Ümumiyyətlə isə, "appassionato" (italyanca - "appassionare" - ehtiras oyadan) musiqi əsərinin ifa xüsusiyyətini göstərmək üçün istifadə edilən termin kimi də işlənir.