az - XX əsrin əvvəllərində meydana çıxmış "yazz" sözü o dövrdə ilk dəfə səslənən yeni tip musiqi incəsənəti növü, həm də bu musiqini ifa edən orkestr haqqında işlədilməyə başlanmışdır. Bəs bu musiqi növü necə yaranmışdır?

Caz vaxtı ilə ABŞ-da istismar edilən hüquqsuz zənci əhalisi - nə vaxtsa öz vətənlərindən didərgin salınmış qara qulların əcdadları arasında yaranmışdır.

İlk zənci qullar XVII əsrin əvvəllərində gəmi ilə Afrikadan Amerikaya gətirilmişlər. Cənubi Amerikanın varlı fermerləri öz plantasiyalarında ağır işləri yerinə yetirmək üçün qul əməyindən istifadə edirdilər. Öz vətənindən, doğmalarından ayrı düşmüş, ağır əməkdən üzülmüş bu kölə insanlar musiqi ilə təskinlik tapmışlar. Zəncilərin musiqi duyumu, xüsusilə, ritm hissiyyatı çox güclüdür. Bu da, əlbəttə, zəngin ritmi ilə seçilən Afrika musiqisi ilə əlaqədardır. İllər ötdükcə zəncilər öz vətənlərinin musiqisindən tədricən uzaqlaşırdılar. Yalnız təbii olaraq musiqi sədaları ilə rəqs etmək ehtirası, daxili ritm duyğusu qalırdı. Əvəzində isə onları əhatə edən mühitdə səslənən, musiqini - "ağlar"ın ifa etdikləri xristian dini himnlərini mənimsəyirdilər. Lakin zəncilər bu dini mahnıları özünəməxsus tərzdə ifa edirdilər. Onların oxuduqları mahnılarda daha çox iztirab, kədər hiss olunurdu.

Beləliklə, ilk zənci dini mahnıları - "cpiriçuels" meydana gəlməyə başladı. XIX əsrin sonunda digər zənci mahnısı - şikayət, etiraz nidaları ifadə edən "blyuz" yaranır. Zəncilər blyuzu gitaranın müşayiəti ilə oxuyurdular. Onların orkestr alətlərini əldə etmək üçün imkanları yox idi. Ona görə də müxtəlif məişət əşyalarından kortəbii surətdə musiqi alətləri düzəltməli olurdular.

ABŞ-da 1861-1865 illərin Vətəndaş müharibəsi bitdikdən sonra hərbi hissələrin nəfəs alətləri orkestləri buraxıldı. Bu orkestrlərin alətlərini nisbətən ucuz qiymətə əldə edən zəncilər öz orkestrlərini yaratmağa başladılar. Zənci musiqicilər marşlar, rəqslər ifa etməklə yanaşı, spiriçuels və blyuz uslubunda melodiyaları təqlid edirdilər. Onlar zənci vokal musiqisinin xüsusiyyətlərini, onun ritm sərbəstliyini müxtəlif orkestr alətlərində (truba, klarnet, trombon) ifadə etməyə çalışırdılar. Bu musiqiçilərin not savadı yox idi. Çünki yalnız "ağlar" üçün nəzərdə tutulmuş musiqi məktəbləri onların üzünə bağlı idi. Onlar bilavasitə, musiqi duyumu ilə qavrayaraq təcrübəli musiqiçilərdən məsləhətlər alır, onların ifa üsullarından istifadə edirdilər.

Zənci vokal musiqisinin və zənci ritminin instrumental sahəyə tətbiq edilməsi sayəsində yeni orkestr musiqisi - "caz" yaranmağa başladı.

Cazın əsas xüsusiyyətləri improvizasiya (hazırlaşmadan, bədahətən ifa etmə), ritm sərbəstliyi və geniş melodik nəfəsdən ibarətdir. Ritmdəki müntəzəm vurğuların ("bit") və bu vurğulardan yayınmaların ("svinq") mövcudluğu caz musiqisinə özünəməxsus rəngarənglik gətirir.

"Svinq" - (ingiliscə - "yırğalanma") cazın əsas ifadə vasitələrindən biridir.

Afrika xalq musiqi ənənələrini özündə birləşdirən caz musiqisində ritm sərbəstliyi və zərb alətlərinin geniş istifadə edilməsi ilə yanaşı müxtəlif alətlərdə danışıq intonasiyalarının təqlid edilməsi mühüm yer tutur.

Zənci musiqiçilərin ifa etdikləri əsərlər adətən qısa solo motivin (çağırış intonasiyasının) xor və ya instrumental ifa ilə növbələşməsindən ibarət olurdu. Caz musiqiçiləri həm solo, həm də kollektiv halında improvizasiya etməyi bacarırdılar.

Cənubi Amerikanın Yeni-Orlean şəhərində təşəkkül tapmış ənənəvi cazın erkən mərhələsi üçün kollektiv improvizasiya əsas idi. Erkən Yeni-Orlean cazı daha sonra Çikaqo cazı ilə birləşərək "diksilend" üslubu adlandırılır. 20-30-cu illərdə sonralar "klassik caz" adı almış "svinq" üslubu geniş yayılır. "Svinq" üçün yeni tip orkestrin ("biqbend") yaranması səciyyəvi idi.

"Biq-bend" (ingiliscə - "böyük-dəstə orkestr") üçbölmədən ibarət idi: I saksofonlar bölməsi (sonralar klarnet də daxil edilir), II - "mis" alətlər bölməsi (trubalar və trombonlar), III - ritmik bölmə (fortepiano, gitara, kontrabas, zərb alətləri).

Yarandığı gündən indiyədək caz musiqisi çoxşaxəli inkişaf yolu keçmiş, onun bir çox cərəyanları və məktəbləri (bi-bop, proqressiv, xard-bop, soul-caz. caz-rok, fri-caz, simfo-caz və s.) yaranmışdır.

Caz musiqisinin mahir ifaçıları və yaradıcıları olan Lui Armstronq, Dyuk Ellinqton, Benni Qudmen, Qlen Miller, Ella Fiscerald, Bessi Smqet və b. adları artıq bütün dünyada məhşurlaşmışdır.

Caz elementlərindən iri formalı musiqi əsərlərində (simfoniya, opera, konsert) istifadə edilməsi ("simfo-caz") sayəsində bir sıra görkəmli sənət əsərləri yaranmışdır:

C. Gerşvinin "Blyuz üslubunda rapsodiya", "Porqi və Bess" operası; D. Miyonun "Dünyanın yaranması" baleti; A. Eşpayın orkestr üçün Konserti; Q. Qarayevin "İldırımlı yollarla" baleti, səs və caz orkestr üçün "Üç noktürn" (L. Xyuzun sözlərinə) və s.

Caz musiqisinin Rusiyaya gəlişi 20-ci illərə təsadüf edir. Bu dövrdə V. Parnax, A. Sfasman, L. Teplitskinin caz-orkestrləri yaranır. L. Ğtyosovun "Tea caz" orkestri xüsusilə məşhur olmuşdur.

1939-cu ildə Azərbaycanda görkəmli bəstəkarlar Niyazi və Tofiq Quliyev tərəfindən ilk Dövlət Caz Orkestri təşkil olunmuşdur. Sonralar R. Bdhböğgvök, Rauf Hacıyevin, Rafiq Babayevin rəhbərliyi ilə caz orkestrləri fəaliyyət göstərmişdir.

Azərbaycanda milli cazın, yeni caz-muğam üslubunun yaranması virtuoz pianoçu və istedadlı bəstəkar Vaqif Mustafazədənin adı ilə bağlıdır. Onun davamçılarından Rafiq Babayev və Vaqif Sadıxovun adı çəkilə bilər.

Cəngi - Hələ qədimdən Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq və cəngavərlik ruhunu ifadə edən gümrah və şən musiqi əsəridir. Cəngi pəhləvan yarışlarında ("pəhləvanı"), cıdır düzündə, zorxana oyunlarında səslənir. Adətən, cəngi zurnaçılar dəstəsi tərəfindən ifa olunur. Ölçüsü 2/4-dir.

Professional musiqidə bəstəkarlarımız tərəfindən cənginin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən çox geniş istifadə olunmuşdur. Buna parlaq misal olaraq Ü. Hacıbəyovun "Koroğlu" operasının III pərdəsindən cəngavərlər rəqsini göstərmək olar.

Cingənə - Azərbaycanın milli çalğı aləti tarın iki cüt ən zil simi belə adlanır. Bunlardan bir cütü tarın ağ simindən bir oktava yuxarı, o biri cütü isə tarın sarı simindən bir oktava yuxarı köklənir. Cingənə simlərini ilk dəfə XIX əsrdə Azərbaycanın görkəmli tarzəni, ustad sənətkar Mirzə Sadıq Əsəd oğlu (Sadıqcan) tətbiq etmişdir. Cingənə simlər həm tarın ümumi rezonasını artırır, həm də ifaçı tərəfindən mizrab ilə vurulduqda xüsusi effekt verir.