Balaban - Qədim zamanlardan bəri Azərbaycanda çox geniş yayılmış nəfəsli musiqi alətidir. El arasında ona "yastı balaban", "balaman", "mey" də deyilir. "Dədə Qorqud" dastanında balabanın adına təsadüf edirik. Balaban yalnız Azərbaycanda deyil, bir sıra başqa Qafqaz xalqlarının musiqi alətləri içərisində mühüm yer tutur.

Balabandan çox zaman ansamblda və balaban duetində istifadə edilir. Balaban duetində müəyyən bir musiqi əsərini ifa edən usta balabançının yanında ona dəm tutan ikinci balabançı olur. O, ustanı müşayiət edərək, xalq arasında deyildiyi kimi, balabançıya "dəm" tutur. Balabanlar duetində çox vaxt zərb musiqi alətlərindən - nağaradan, dəfdən və s. istifadə olunur.

Balabanın ifa imkanları çox genişdir. Bu alətdə muğamları, xalq mahnılarını, rəqsləri və instrumental pyesləri çalmaq mümkündür. Balabandan aşıq sənətində də geniş istifadə edilir. Balaban özünəməxsus gözəl və yumşaq səs tembrinə malikdir.

Balabanın uzunluğu 280-370 mm.-dək müştüyünün uzunluğu 9-10 mm.-dir. Müştüyün təxminən ortasına sıxac geydirilir ki, onu hərəkət etdirməklə alətin səs tonu dəyişilir. Balabanın üst tərəfdən 8, alt tərəfdən isə 1 dəliyi var. Adətən, tut, qoz, ən çox isə ərik ağacından hazırlanır. Balabanın diapazonu kiçik oktavanın "sol" səsindən ikinci oktavanın "do" səsindək davam edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu diapozonda kiçik oktavanın "lya" və "lyab" səslərini çalmaq mümkün deyildi. Sonralar usta çalğıçıların balabanı təkmilləşdirməsi nəticəsində bu səslər, eləcə də ikinci oktavanın "reb", "re", "mi" və "mib" səslərini çalmaq mümkün olmuşdur. Tanınmış milli nəfəs alətləri ifaçısı və bərpaçısı Usta Əlicavad (İsmayıllı r-nu) milli səslənmə xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq 4 yeni balaban növü yaratmışdır. Həmin alətlər özünün qeyri-adi zəngin temb keyfiyyətlərinə görə hazırda xalq çalğı alətləri orkestrinin tərkibini daha da zənginləşdirə bilərlər. Orkestrdə balaban həm solo, həm də müşayiətçi alət kimi özünə layiqli yer tutur. Orkestrdə balabanlar üçün dörd növ partiya yazılır və onlar iki qrupa bölünür: I və II balabanlar əsas melodiyanı ifa edirlər, III, IV balabanlar isə harmonik fonu saxlayırlar.

Balabanın fərdi ifaçılıq xüsusiyyətlərinə böyük diqqət yetirərək, Azərbaycan bəstəkarları orkestr üçün yazdıqları əsərlərdə balabanın solo imkanlarından məharətlə istifadə etmişlər. Ü.Hacıbəyovun "İkinci fantaziya", M.Maqomayevin "Azərbaycan çöllərində", H.Xanməmmədovun "Simfonietta"sı və b. əsərlərdə balabanın solosuna geniş yer verilmişdir.

Azərbaycan və xarici ölkə bəstəkarlarının əsərlərinin köçürməsi balaban duetinin ifasında çox gözəl səslənir. Məsələn: F.Şubertin "Serenada", A.K.Küinin "Oriyental", P.Çaykovskinin "Payız nəğməsi", Ü.Hacıbəyovun "Sevgili canan", "Sənsiz", F.Əmirovun "Gözəlim sənsən", S.Rüstəmovun "Sərhədçilər marşı", "Sənindir" və s. əsərləri göstərmək olar.

Balalayka - Elə musiqi alətləri var ki, onlar hər hansı bir xalqın musiqi simvoluna çevrilmişlər. Belə ki, ispanları gitarasız, italyanları mandolinasız, ukraynalıları bandurasız, eləcə də rusları və tatarları balalaykasız təsəvvür etmək mümkün deyil. Rusiyada balalayka hələ qədim zamanlardan mövcud olmuşdur. Bu alət haqqında ilk tarixi məlumat 1688-cı ilə təsadüf edir. XVIII-XIX əsrlərdə balalayka Rusiyada ən geniş yayılmış xalq çalğı aləti idi.

Balalayka - simli-dartımlı musiqi alətidir. Onun üçbucaq şəkilli çanağı, uzun qolu və bu qolun yuxarı hissəsinə birləşdirilmiş 3 simi var. Qolun üzərinə bir-birindən aralı bağlanmış damarlar pərdələri (diatonik səsdüzümünü) əmələ gətirir. Alət sağ əlin şəhadət barmağı ilə simləri dartmaq və bütün simləri birgə vurmaqla çalınır.

Qədim balalayka heç də həmişə üçbucaqlı şəklində olmamışdır. O, oval, yarımdairə formasında, iki, bəzən isə dörd simdən ibarət olmuşdur.

XIX əsrin sonunda ilk rus xalq çalğı alətləri orkestrinin yaradıcısı olan məşhur balalaykaçı V.V.Andreyevin göstərişi ilə mahir ustalar F.S.Paserbski və S.İ.Nalimov tərəfindən balalayka xeyli təkmilləşdirilmişdir. Onun qoluna bağlanmış damar pərdələr metal və ya sümük ilə əvəz edilmiş, onların sayı 12-yə (xromatik səsdüzümünün pillələri üzrə) çatdırılmışdır.

1887-ci ildə V.V.Andreyevin eskizləri üzrə bir sıra balalayka növləri hazırlanmışdır. Bu alətlər ölçüsünə və diapozonuna görə bir-birindən fərqlənərək müxtəlif adlar daşıyır: pikkolo, prima, sekunda, alt, bas və kontrabas.

V.V.Andreyev balalaykada ifaçılıq texnikasını inkişaf etdirərək, onu solo-konsert alətinə çevirmişdir. 1887-ci ildə o, Peterburqda "Həvəskar balalayka çalanlar dərnəyi" təşkil etmiş və bu dərnəyin əsasında sonralar Rus xalq çalğı alətləri orkestri yaradılmışdır. Bu orkestr hal-hazırda fəaliyyət göstərir və V.V.Andreyevin adını daşıyır.

Balet - Fransız sözü olan "ballet", italyanca "balletto" sözündən olub, "rəqs" deməkdir. Artıq üç əsrdir ki, bu söz özündə musiqi, rəqs, dramatik və təsviri incəsənət ünsürlərini birləşdirən teatr tamaşası kimi anlaşılır. Sintetik janr kimi baletin kökləri qədim dövrlərə aiddir. Qədim Yunanıstanda, Misirdə, Hindistanda tapılmış mədəniyyət abidələri həmin sənət növünün ibtidai-icma və quldarlıq dövründə cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynadığını sübut edir. Lakin bu sözün müasir məvhumda anlamı yalnız İtaliyada -Dirçəliş dövründə başlanmışdır. Hələ qədimdən burada xalq şənliklərində - karnavallarda şən rəqs səhnəcikləri ifa edilirdi. Tədricən səhnəciklər müstəqil rəqs tamaşalarına çevrilməyə başladı.

Fransada absolyutizm dövründə "saray baleti" - kral, kraliça və saray əyanlarının iştirak etdiyi təntənəli, təmtəraqlı tamaşalar çox geniş yayılır. Lakin bu da hələ müasir baletdən çox uzaq idi. Çünki tamaşalardakı ifaçılar hələ professional rəqqaslar deyildi.

XVII əsrin II yarısında dahi fransız komediyaçısı Molyer bir neçə balet-komediya yazır - "Məcburi nigah" ("Brak ponevole"), "Zadəganlıqda meşşan" ("Mehanin vo dvorənstve") və b. Görkəmli fransız bəstəkarı Lülli isə həmin əsərlərə musiqi bəstələmişdir. O, həm də baletmeyster kimi rəqslərin quruluşçusu idi. Bu komediya-baletləri Molyerin teatr truppasının aktyorları ifa edirdilər. Onlar hələ professional rəqqaslar olmasalar da, bir aktyor kimi təcrübələri var idi. Sonralar bir çox görkəmli fransız baletmeysterləri (P.Boşan, Feye, J.Nover, K.Blazis) xüsusi klassik rəqs terminləri işləyib hazırlamışlar ki, bu terminlərdən müasir baletdə istifadə edilir.

Rusiyada balet XVIII əsrdə yayılmağa başlamışdır. Saray teatrlarında və təhkimçi teatrlarda tez-tez məşhur rəqqaslar çıxış edirdi. XIX əsrdə klassik rus baletinin reformatoru sayılan P.İ.Çaykovski "Qu gölü" və "Yatmış gözəl" baletlərində musiqili - xareoqrafik dramaturgiyanın əsasını yaratmaqla balet incəsənətinin inkişaf perspektivlərini müəyyən etmişdir.

XIX əsrin sonu və XX əsrdə Rusiyada - balet incəsənəti öz yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Artıq bu dövrdə bütün dünyada məşhurlaşmış bir sıra balet truppaları fəaliyyət göstərməyə başlayır. Bu truppalar P.Çaykovski, A.Qlazunov, İ.Stravinski, S.Prokofyev, D.Şostakoviç, R.Şedrin, Q.Qarayev və b. bəstəkarların baletlərini ifa edirlər.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda da balet janrı yaranır və inkişafa başlayır. 1940-cı ildə Ə.Bədəlbəyli ilk milli Azərbaycan baletini - "Qız qalası"nı yazır. Bu dövrdən başlayaraq bir-birinin ardınca bir sıra görkəmli balet əsərləri yaranır: S.Hacıbəyovun "Gülşən", Q.Qarayevin "Yeddi gözəl" və "İldırımlı yollarlla", F.Əmirovun "Min bir gecə", A.Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" və "İki qəlbin poeması", N.Məmmədovun "Humay", A.Əlizadənin "Babək", F.Qarayevin "Qobustan kölgələri", F.Əlizadənin "Boş beşik" və s.

Beləliklə, uzun-təkamül (evolyusiya) yolu keçmiş balet -musiqili səhnə əsərlərinin mürəkkəb bir növü kimi formalaşmışdır. Onun əsas tərkib hissələri musiqi, müxtəlif rəqs növləri və pantomimanı özündə birləşdirən xareoqrafiya, bədii məzmunu izah edən ssenari (libretto) və bədii tərtibatdan (dekorasiya, kostyumlar) ibarətdir.

Balet bir pərdəli və ya çox pərdəli geniş süjetli balet-pyes, balet simfoniya və ya süjetsiz xoreoqrafik miniatür kimi müxtəlif növlərdə ola bilər.

İfadəli rəqs hərəkətləri, jest və mimikalar vasitəsilə bədii surətlər aləmi yaradan baletdə üç əsas rəqs forması üzvi surətdə birləşmişdir: klassik rəqs, xarakter rəqs və pantomima.

Əsası hələ XVII əsrdə Fransada yaranan klassik rəqs çox incə və zərif hərəkətlərdən ibarətdir. Bu rəqsi baletdə adətən, iki ifaçı birlikdə ifa edir. Onların dueti "pa-de-de" adlanır. Solo rəqs nömrələri isə "variasiya" adlanır. Opera ariyaları kimi balet variasiyaları da əsərin əsas qəhrəmanının portretini yaradır, onun xasiyyətini açıqlamağa kömək edir.

Solo ifaçılarından başqa, baletdə "kordebalet" adlanan böyük ifaçılar qrupu iştirak edir. Kordebaletin baletdəki rolu, xorun operadakı rolu ilə müqayisə edilə bilər. Kordebaletin ifa etdiyi rəqslər heç də həmişə klassik rəqslər olmur. Əsərin məzmunundan asılı olaraq çox zaman xarakter rəqslər ifa edilir.Xarakter rəqslərdə müxtəlif xalqların rəqsləri və musiqisindən istifadə olunur.

Nəhayət, baletin ən vacib tərkib hissələrindən biri-pantomimadır. "Pantomima" - yunan sözü olub "təqlid etmə yolu ilə təsəvvür etmək" deməkdir. Bu hərəkətlər, jestlər vasitəsilə aktyorlar sanki bir-biri ilə "sözsüz" danışırlar. Pantomimalar tamaşanın məzmununun açılmasına, onun süjetinin inkişaf etməsinə kömək edir.

Müasir baletdə klassik rəqs elementləri ilə yanaşı gimnastika və akrobatika sahələrində tətbiq edilən hərəkətlərdən də geniş istifadə edilir.