Musiqiçilər mənə başa saldılar ki,
sovet, fars, ümumən tarixi təsirlərin olmasına baxmayaraq dərin
köklərə əsaslanan vahid mədəniyyət mövcuddur. Bunlar müasir dövrdə
keçmişin ötüb keçən, lakin hələ də yaşamaqda olan əks-sədasıdır.
Bu, məsələn, musiqinin xarakter elementilərlə bəzədilməsində özünü
büruzə verir. İran kimi Türkiyə də Bakı ilə əlaqə saxlayır, buna
dillərin yaxın olması da kömək edir. Şübhəsiz, Türkiyə və Azərbaycan
arasında dillərin qohumluğu ilə yanaşı musiqi və digər sahələrdə
də mübadilələr mövcuddur. Sovetləşdikdən sonra Bakı yenə də yolayrıcı
olmaqda qalırdı. Məhz burada, Bakıda bir vaxtlar Heyneyə məktubunda
gənc Listin qəzəblə sual etdiyi sözlərdə nə demək istədiyini anladım;
"Məgər biz hələ ki, naməlum olan gələcək ilə haqqında bir şey bilmək
istəmədiyimiz keçmiş arasında yöndəmsiz bir vəziyyətdə deyilikmi?"
Bütün ölkədə olduğu kimi, Bakıda da 1917-ci il inqilabından sonra
vəziyyətin yöndəmsizliyi ondan ibarət idi ki, gələcək qeyri-müəyyən
idi, onu öyrənmək lazımdı və buna keçmişi rədd edərək nail olmaq
mümkün deyildi. İllüziya və eyni zamanda yeganə düzgün olan tələbin
ziddiyyətlərinin (praktiki və ideoloji) nədə cəmləşdiyini List anlayırdı.
Bütün bu ziddiyyətləri mən öz dorstumda, onun həyat tərzində, evində,
gələcək naminə işləmək əzmində, keçmişə qayğı ilə yanaşmasında gördüm.
Ateist barmaqlar ilə müsəlman təsbehini oynadaraq o məni şəhər ilə
tanış edir, Bakının musiqi həyatı barədə danışır. Onun söhbətləri
faktların quru sadalanması deyildi, mən istəməzdim ki, mənim şərhimdə
onlar belə cizgi alsın. Belə ki, orkestr və ya musiqi ilə bağlı
apardığımız söhbət zamanı o birdən Bakı neftinin tərkibində parafinin
az olduğunu fəxrlə ərz eləyir. Hər şey qarşılıqlı əlaqədədir; yaxşı
neft musiqi həyatının yaxşı təşkil olunmasını bildirir. Elə bu zaman
Mirzəzadə mənə xatırladır ki, bir milyon səkkiz yüz min əhalisi
olan Bakı şəhərində iki simfonik orkestr, bir kamera orkestri, opera
teatrının bir orkestr və xoru, musiqili komediya teatrının bir orkestri,
konservatoriyanın (müəllim və tələbələrdən təşkil olunmuş) bir orkestri,
instrumental qruplar, kvartetlər, solistlər, özəl truppası olan
opera teatrı fəaliyyət göstərir. Lakin onların hamısı ilə tanış
olmaq üçün mənə kifayət qədər vaxt tələb olunardı. Bakıda bu gün
hansı opera və simfonik musiqinin ifa olunması barədə geniş söhbət
aparmağa ehtiyac yoxdur. Repertuar bu və ya digər cəhətdən avropa
musiqi dünyası üçün səciyyəvidir. Yalnız onu qeyd etmək istəyirəm
ki, bir neçə il öncə mən Xəyyama Oppo, Bussotti, Renestonun kamera
musiqisinin yazılarını hədiyyə etmişdim. İndi isə bu əsərlərdən
bəzilərinin ifaçıların repertuarına daxil edildiyini gördüm, müasir
italyan musiqisinin öyrənilməsi istiqamətində cəsarət tələb edən
cəhdlər. Bununçün materialların göndərilməsini müntəzəm olaraq təşkil
etmək lazımdır. Hələlik isə, mən müxtəlif azərbaycan bəstəkarlarının
yaradıcılığı ilə tanış olmaq niyyətindəyəm. Bununla belə, bir daha
qeyd edim ki, SSRİ-də yazılmış və hal-hazırda yazılan əsərlər konsertlərdə
ifa olunur, plastinkalara yazılır, radio ilə səsləndirilir.
Mən əlbəttə ki, orta nəsil azərbaycan
bəstəkarları ilə də tanış idim; məsəlçün Niyazi (məni əmin etdilər
ki, təxəllüsünü söyləmək kifayətdir), Əfrasiyab Bədəlbəyli, 1934-cü
ildə inqilabi mövzuda ilk operanın müəllifi Əbdül Müslüm Maqomayev.
Onların musiqisində xalq motivləri üstünlük təşkil edir, musiqidə
milli ruhun ifadəsinə meyl duyulur. Simfonik poema ənənələrinin,
həmçinin Lyadov, Qlazunov kimi rus bəstəkarlarının güclü təsiri
hiss olunur. Mən öyrəndim ki, onların musiqi təhsilində Reynqold
Qlier və Boris Zeydman kimi Kiyevdən, Leninqraddan olan musiqiçilər
müəyyən rol oynamışlar. Onların uzun müddət ərzinə və yaxud həmişəlik
olaraq Azərbaycana köçüb gəlmələri heç də buranın musiqisini kolonizə
etmək məqsədi daşımırdı. Əksinə, mən eşitdiyim musiqi respublikalara
münasibətdə sovet milli siyasətinin - milli dəyərlərə göstərilən
böyük qayğı və diqqət siyasətinin şəhadətnaməsi idi. Əsas "xalq
həmişə mərkəzdə olmalıdır" - prinsipinin az qala sxolastik israrlıqla
tətbiqi bütün simvolların xalq rəvayətlərindən götürülməsini tələb
edirdi.
Bununla belə onu qeyd etmək maraqlıdır
ki, sovet respublikalarında milli musiqiyə olan bu münasibətə baxmayaraq
(müharibədən sonrakı illərdə daha çox vüsət almış), musiqi əsərləri
heç də həmişə ritorika ilə tamamlanmır.
Bundan başqa 1949-cu ildə F.Əmirova
Stalin mükafatı iki "simfonik muğamUa görə təqdim olunur. Mən isə
dahi orta əsr mütəfəkkiri və şairinə həsr etdiyi - "Nizaminin xatirəsinə"
simfoniyasını digər iki parlaq, nümunəvi, müəmmalı musiqi poemalarından
üstün tutardım. Muğamın simfonik stilizasiyası musiqi ifadə vasitəsi
kimi onun konstruktiv rolunu sübut edir.
Muğam - "yeganə bir səsdən başlayan
vokal - instrumental əsərdir." - bunu mənə Bakıda bu musiqi janrının
ən yaxşı bilicisi olan, orta ixtisas musiqi məktəbinin direktoru
Nazim Əliverdibəyov izah edir. Onunla mən Mirzəzadənin evində görüşmüşdüm.
Ancaq, hər şeydən əvvəl, zənnimcə, daim melodik gəzişmələrdən yığılan
bir modeldir. "Melodiya tonik əsasdan, məsələn "fa" səsindən başlayır.
Sonradan müxtəlif intervallardan melodik gəzişmələr başlayır - tersiya,
əksidilmiş kvarta, kvinta, si bemol, do səslərində. Tonika isə hər
dəfə əsas olaraq qalır, yuxarı oktavaya keçdikdən sonra melodiya
əvvəlki tonikaya qayıdır." N.Əliverdibəyov davam edir: "Modulyasiyalar
sonsuz ola bilər. Mən misal göstərdiyim sxem mümkün olan çoxsaylı
variantlardan biridir. Sonra isə improvizasiya başlayır, burada
hər şey ifaçının fantaziya və bacarığından asılıdır". Doğrudan da,
mən oxumuşdum ki, muğamlar müxtəlif olur. Hər birinin də öz adı
var; rast, şur, çahargah, segah. Hər birinin öz tonallığı və harmonik
strukturu vardır. Yeddi növ əsas muğam mövcuddur. Öz pyeslərində
Əmirov muğamı simfonik orkestrin geniş ekranında göstərir. Lakin
simfonik işlənmə muğamın tonal harmonik və səslənmə strukturunu
gizlətmir, bu yalnız muğamın orkestr assimilyasiyasıdır. Bəzi cəhətlərə
görə onu 20-ci illərdə Amerikada Uaytmen və Gerşvin tərəfindən cazın
simfonik işləmələri ilə müqayisə etmək olar. Onların əhəmiyyətini
qiymətləndirməmək olmaz. Ümumiyyətlə, mən "Kürd-ovşarı" simfonik
muqamına qulaq asdım. 8 bölmədən ibarət olan bu əsər eyniadlı muğamın
motivləri əsasında yazılıb. Sonrakı, onun davamı olan "Şur" simfonik
muğamı eyniadlı muğama əsaslanaraq 13 bölmədən ibarətdir - şanlı
keçmiş qəhrəmanlıqlar haqqında epik rəvayət. Məni orkestr səslənməsində
patetikanın olmaması təəccübləndirdi.
Mən bunu muğamın xarakteri ilə əlaqələndirirəm.
Qəhrəmani epik poema olaraq onlar özünəməxsus ifadə vasitələrinə
malikdir. Onların süjeti bəllidir - burada həmişə hörmətə və tərifə
layiq şücaət mövcuddur. Əmirovun muğamın nəql edici formasını istifadə
etdiyi üslub bir qədər yad görünsə də, onun pyeslərinin yüngül və
şəffaf səslənməsi şairə Marselina Debord -Valmorun gözəl sətirləri
ilə analoji təsəvvür yaradır; "Öz ağır yükündən azad olmuş Yer uşaq
tək şıltaq olur". Səslər, melodiya, tarın virtuoz partiyası özündə
süjet xəttini daşıyır.
Buradakı mövzu - fəlsəfi düşüncələr
üçün səbəb ola bilər. Buna görə də bəzək elementləri haqqında danışmaq,
məsələn, Mirzəzadənin "Simfoniya"sında olduğu kimi, ən azı yersiz
olardı.
Mirzəzadə piano arxasına keçir və
onların sonsuz imkanlarını mənə göstərmək üçün səkkiz-doqquz muğam
çalır. Çala-çala o həyəcanlanır və yüksək, qətiyyətli tonla deyir
ki, muğam - "fəlsəfədir, musiqidir, dünyagörüşüdür, improvizasiya
deyil. Çünki burada hər şey qanunauyğundur. Lakin hər kəs onu özünə
görə başa düşür, hər kəsin öz şərhi, öz variantı var." Mirzəzadələrin
evi geniş və rahatdır. Bu qonaqpərvər evdə hər bir şey - xalçalar,
müxtəlif mebel, evdəkilərin bir-biri ilə xoş ünsiyyəti - özünəməxsus
bir muğam atmosferi yaradır. Mirzəzadənin sözlərinə görə "hər bir
xalqın öz muğamı var, hər bir muğamın onun ifaçılarının sayı qədər
variantı mövcuddur." Bu Azərbaycanlı ailəsində mən sanki muğamın
özünəməxsus, ailə variantını yaşayıram - lent yazılarını dinləyir,
söhbətlər aparırıq. Bu söhbətlərdə həmçinin, ev sahibinin 2 oğlu,
siyasətlə maraqlanan tələbələr - Pərvin və Fəxri də iştirak edir.
Böyüyü ərəb dilini öyrənir və Afrikanın tarixi, müasir siyasəti
ilə məşğul olur. "Siyasət narahat etməyən sovet musiqiçi"lərindən
fərqli olaraq, onları siyasət daha çox maraqlandırır. Söhbətdə iştirak
edən F.Qarayev isə bununla razı deyil. Amma mübahisəni sonraya saxlamalı
olduq. Çünki Mirzəzadənin son əsərlərinin yazıları ortaya çıxdı:
solo skripka üçün "Pro i kontra", solo alt üçün sonata "Qenezis",
solo violançel üçün "Sonata" və nəhayət bu 3 aləti birləşdirən "Trio".
Bütün bu əsərlərdə muğamın təsiri hiss olunur - ayrı-ayrı virtuoz
fraqmentlərdə, Avropa musiqi duyumuna yad olan harmonik sistemdə.
Amma mən muğamla tanışam, bu musiqinin mənbələrini mən bilirəm.
Hər biri özünəməxsusluğu ilə seçilən üç musiqi xətti Vivo-da uzlaşır.
Bizə yaxın olan, dolaşıq danışığımızla həmahəng yeni musiqi səslənir.
Məni təəccübləndirən o oldu ki, bu cür zəngin musiqidəq sonra, çox
güman, tədris məqsədləri üçün nəzərdə tutularaq yazılmış arfa üçün
sonatanı dinləmək təklif olundu. Buna baxmayaraq, müəllif - Mirzəzadə
onu zövqlə dinləyirdi. "Belə musiqi də yazmaq lazımdır" - o qeyd
etdi. Mənim qarşımda sovet musiqiçisi idi.
