Aranjirovka - Çox zaman rus dilində işlədilən bu söz Azərbaycan dilində "aranjiman" kimi işlədilir. Fransızca "arranger", eləcə də almanca "arranqieren" sözünün hərfi mə'nası "düzəltmək", "qaydaya salmaq" deməkdir. Lakin musiqidə bu termin bir qədər başqa mə'na daşıyır. Axı, musiqi əsərini necə "qaydaya salmaq" olar? Artıq bəstəkar əsəri yazıb və lazımi düzəlişlər edib. Belə olan surətdə "aranjirovka" (aranjiman) rus dilində işlənən "perelojenie" sözünün tərcüməsi - yə'ni "çevirmək", "uyğunlaşdırmaq" kimi başa düşülür.

Beləliklə, "aranjiman" musiqi əsərinin orijinaldan fərqli olaraq başqa alətlərlə və ya vokal səslə ifa edilməsi üçün yenidən işlənməsidir. Yə'ni yeni ifaçı tərkibi üçün çevirilməsidir. Yenidən işlənmədə ifaçı tərkibi artıb-azala bilər. Məsələn; orkestr və ya opera əsərinin partiturasını fortepiano üçün (iki əlli və ya dörd əlli) çevirmək mümkündür. Və yaxud, fortepiano pyesini orkestr tərkibi üçün işləmək (aranjiman etmək) olar. Adətən, müəllif tərəfindən səs və fortepiano üçün yazılmış mahnıları xor ifası üçün işləyirlər. Fortepiano partiyasını isə instrumental ansambl üçün aranjiman etmək olar.

Aranjimançılığı bəstəkarın özü və eləcə də başqa musiqiçi həyata keçirir. Musiqi təcrübəsində adətən, melodiyanın bəstələnməsi və onun oranjimanı başqa-başqa bəstəkarlar tərəfindən yerinə yetirilir.

Bə'zi hallarda əsərin notlarının üzərində yazılır: "Asanlaşdırılmış işləmə" (obleqçennoe perelojenie) Belə aranjimançılıq, əsərin müəllifin nəzərdə tutduğu alət üçün, lakin bir qədər texniki cəhətdən asanlaşdırılmış şəkildə işlənməsidir. Bu, hər hansı bir alətdə yaxşı, professiaonal səviyyədə çala bilməyən həvəskar musiqiçilərə kömək məqsədi ilə edilir.

"Aranjiman" termini müasir estrada musiqi sahəsində, caz musiqisində daha geniş istifadə olunur. Belə ki, musiqiçilər (ifaçılar) yeni yazılmış melodiyanı bilavasitə, ifa zamanı müxtəlif şəkildə dəyişdirərək improvizasiya edirlər.

Ariya - "Ariya" italyan sözü olub "mahnı" deməkdir. Ariya - musiqili səhnə əsərində (opera) - əsərin əsas qəhrəmanlarını hərtərəfli xarakterizə edən, sanki onun bədii-musiqili - surətini (portretini) əks etdirən solo musiqi nömrəsidir. Bir sıra operalardan müxtəlif bədii obraz (surət) əks etdirən ariyaları misal "göstərə bilərik: Çaykovskinin "Yevgeni Onegin" operasından - Lenskinin lirik ariyası, M.Qlinkanın "İvan Susanin" operasından İvan Susaninin qəhrəmani ariyası, Ü.Hacıbəyovun "Koroğlu" operasından Koroğlunun lirik-qəhrəmanı ariyası, C.Verdinin "Traviata" operasından Violettanın qəmgin ariyası, F.əmirovun "Sevil" operasından Balaşın dramatik ariyası və s.

Ariozo da ariya kimi operanın solo musiqi nömrəsidir. Lakin onun həcmi ariyaya nisbətən yığcam olur.

əgər ariya bədii surəti - persionajı əsər boyu ümumiləşdirilmiş şəkildə əks etdirirsə, ariozo onun hər hansı bir hadisə ilə bağlı yaranan əhval-ruhiyyəsini ifadə edir. Məs; Çaykovskinin "Yevgeni Onegin" operasından Lenskinin ariozosunu - "V vaşem dome" və yaxud F.əmirovun "Sevil" operasında Balaşın I pərdənin başlanğıcında oxuduğu ariozo-mahnını ("Dilbər, o gözlərin...") misal gətirmək olar.

XIX əsrin birinci yarısında əsərin qəhrəmanının səhnəyə ilk çıxışını əks etdirən ariyanı kavatina adlandırırdılar. Məsələn: C.Rossininin "Sevilya Bərbəri" operasından Fiqaronun kavatinası, Qlinkanın "İvan Susanin" operasından Antonidanın kavatinası və "Ruslan və Lüdmila" operasından Lüdmilanın kavatinası və s. Sonralar isə sərbəst və geniş quruluşa malik olan ariyalar kavatina adlandırıldı. Məs: Darqomıjskinin "Rusalka" operasından Knyazın kavatinası, Borodinin "Knyaz İqor" operasından Vladimir İqoryeviçin kavatinası və s.

Arietta (italyanca "arietta" - balaca ariya) kiçik ölçüdə olur. O, adətən ariozonu xatırladır, lakin ondan sadə, mahnıvari melodiyası ilə fərqlənir.

Arpecio - Artıq siz "akkord" sözü ilə tanışsınız. Akkordun səslərinin eyni zamanda deyil, ardıcıl olaraq səsləndirilməsinə arpecio deyilir. Akkordların belə ifa tərzi - arpecio - italyan sözü olub "arpeggio" (daha dəqiq desək "arpedjo") tərcümədə "sanki arfadakı kimi" başa düşülür. Çünki belə çalğı tərzi yalnız arfa alətinə məxsusdur. Yə'qin ki, siz dəfələrlə arfanın ifasında səslənən dalğavari akkord arpeciosuna qulaq asmısınız. Musiqi məktəblərində isə fortepianoda çalmağı öyrənən şagirdlər texniki imkanlarını artırmaq üçün məcburi proqram olan qammalar ilə yanaşı arpecioları da çalırlar.

Arpecio əsərin notunda akkordun qarşısında yazılmış şaquli dalğavari xəttlə göstərilir. əgər əsərdə bir neçə akkord ardıcıl olaraq arpecio şəklində ifa edilməlidirsə, notda bu akkordların yanında italyanca "arpeggio" və ya "arpeggiato" cözləri yazılır.

Simli alətlərdə isə, ümumiyyətlə, bütün akkordlar yalnız arpeggiato şəklində ifa edilir. Çünki bu alətlərin quruluşu elədir ki, eyni zamanda yalnız iki qonşu simi çalmaq mümkündür, üçüncü və dördüncü simləri də səsləndirmək lazım olduqda yalnız ardıcıl səslənmə yaranır. Belə ki, simli alətlərdə eyni zamanda bütün simlərdə çalmaq mümkün deyil, onlar yalnız bir-birinin ardınca - arpecio şəklində səslənə bilər.

Artist - fransız sözü olan "art" incəsənət deməkdir. Ondan yaranan "artist" cözü - cənətkar, yə'ni incəsənət adamı kimi tərcümə edilir. Lakin hazırda artist sözünün müxtəlif mə'naları var. Yə'qin ki, siz belə sözləri tez-tez eşidirsiniz: "Respublikanın əməkdar artisti", ".... xalq artisti", "Gənc tamaşaçılar teatrının artisti", "Akademik opera və balet teatrının artisti" və s. Bu misallarda artist sözü müxtəlif mə'nalar daşıyır. Belə ki, sonuncu misallarda "artist" sözü aktyor sözünün sinonimi (eyniliyi) kimi, birinci misallarda isə fəxri ad kimi başa düşülür. Ona görə də artist və aktyor sözləri bir-birinin tam eyniliyi (sinonimi) ola bilməz. Artist sözü daha geniş sahədə tətbiq edilir. Bu termin musiqiçilərə, müğənnilərə, ifaçılara da aid edilə bilər. əgər müğənni opera səhnəsində öz rolunu gözəl ifa edirsə, onu yaxşı aktyor adlandırmaq olar. Lakin skripkaçını və ya fleytaçını heç vaxt aktyor adlandırmaq olmaz.

"Artist" sözü həmçinin estrada, sirk, digər müxtəlif musiqi janrlarında və dramatik tamaşalarda çıxış edən ifaçılara da aiddir.

Artist sözündən "artistlik", "artistizm" sözləri yaranmışdır. Təsadüfi deyil ki, yüksək məharət, bədii kamillik nümayiş etdirən ən layiqli şəxslər bu fəxri adı (xalq artisti) daşıyırlar.

Arfa - Qədim musiqi alətlərindən biri olan arfanın çoxəsrlik bir tarixi vardır. Hələ qədim Misir freskalarında (b.e.əv. XV əsr) arfa təsvir edilmişdir. ən qədim alət olan arfanın yaranması haqqında maraqlı rəvayətlər mövcuddur. Belə ki, bir dəfə ovçu yayın ipini dartarkən incə melodik səs eşitmişdir. Bu səs onun xoşuna gəlmiş və o, oxun yayına bir ip də əlavə etmişdir. Beləliklə, iki müxtəlif yüksəklikdə olan sim - musiqi səsi yaranıb. Bu, insanın böyük bir kəşfi idi: o, ilk dəfə dartımlı (mizrabll) simli alətin əsasını qoyub.

əsrlər ötdükcə, əvvəlki simlərə yeni simlər əlavə edilirdi. Lakin musiqi alətinin özü yenə də yay formasında qalırdı. Onu əllərində tutub, barmaqları ilə simləri dartaraq çalırdılar.

Arfa qədim Misirdə, Finikiyada, Assuriyada, Qədim Yunanıstanda və Romada çox sevilirdi. Orta əsrlərdə isə arfa Avropada geniş yayılmağa başlayır. Xüsusilə, İrlandiyada xalq müğənniləri - bardlar epik mahnıları - "saqaları" oxuyarkən bir yerdən başqa yerə aparıla bilən kiçik arfalarda özləri müşayiət edirdilər. Arfanın hətta İrlandiyanın rəsmi milli gerbində də təsviri vardır.

Tədricən arfa aristokratik (kübar cəmiyyəti) alətə çevrilir. Arfanı qızılı, perlamutr rənglərlə, mozaika ilə bəzəyirdilər. Bu alətdə əsasən, yalnız qadınlar çalırdı. Şairlər onun incə səsindən heyrətə gələrək, "sehirli alət" adlandırırdılar.

XIX əsrdə belə hesab edilirdi ki, yüksək cəmiyyətdə tərbiyə almış hər bir qız arfada çalmağı bacarmalıdır. Hətta L.Tolstoy da "Hərb və sülh" əsərində Hataşa Rostovanın arfada necə çalmasını təsvir edir.

1810-cu ildə qədim arfa fransız sənətkarı S.Erar tərəfindən təkmilləşdirilmişdir. Bu arfada müxtəlif uzunluqlu 44 (bə'zən isə 46) sim üçkünc formalı taxta çərçivəyə birləşdirilmişdi. Simlərin bə'ziləri qırmızı, bə'ziləri isə göy rəngdə idi. Alətin bünövrəsinə isə yeddi pedal bərkidilmişdir.

Hal-hazırda arfadan həm solo alət kimi, həm də orkestrin tərkibində istifadə edilir. Müasir arfada zərif formalı, naxışlı dəmir çərçivəyə birləşdirilən simlərin sayı 47-yə çatdırılmışdır. Arfada kontr-oktavanın "re" səsindən dördüncü oktavanın "fa" səsinədək bütün səsləri çalmaq mümkündür.

Arfanın çox incə, şairanə səslənməsi var. Bəstəkarlar arfadan çox vaxt orkestrdə klavesinin, lütnya (uda oxşar alət) və gitaranın tembrini əldə etmək üçün istifadə etmişlər. Məsələn; Berliozun "Fantastik simfoniya"sında arfa klavesinin müşayiətini əks etdirir.

Qlinkanın "Araqonskaya xota" əsərində arfa gitaranı imitasiya edərək (yamsılayaraq) ispan xalq şənliyinin səciyyəvi xüsusiyyətini əks etdirir. Rimski-Korsakovun "Şəhrizad" simfonik əsərində arfanın tembri şərq musiqisini, əfsanəvi nağıllar aləmini təsvir edir.

Çox zaman baletlərdə arfa solo alət kimi çıxış edir. Çaykovskinin "Şelkunçik" baletindən "Güllərin valsında" ("Valğs üvetov"), "Yatmış gözəl" və "Qu gölü" baletlərinin "adajio"larında arfanın solosu səslənir. Qlazunovun "Raymonda" baletindəki variasiyalar arfa üçün yazılmışdır. Görkəmli bəstəkarlar R.M.Qliyer, S.H.Vasilenko arfa və orkestr üçün konsertlər yazmışlar. Solo - arfa üçün çox sayda pyeslər yazılır. Bu alətin mahir ifaçıları (onlardan biri də Vera Dulovadır) başqa alətlər üçün yazılmış əsərləri arfa üçün işləyirlər.

Aşıq - Azərbaycan alimlərinin gəldikləri son nəticəyə görə, "aşıq" termini "eşq" və "işıq" sözlərinin çarpazlaşmasından yaranıb.

Aşıq sənəti dedikdə, daha doğrusu, aşıq dedikdə söz qoşan, dastan yaradan, havacat (musiqi) bəstələyən, sazın müşayiəti ilə nəğməkarlıq edən, bədii qiraət və plastika (rəqs) sənətini üzvi surətdə birləşdirən xalq sənətkarı başa düşülür. Deməli, aşıq həm şairdir, həm bəstəkardır, həm sazda çalan ifaçıdır, həm də aktyor və rəqqasdır.

Azərbaycan xalqının milli mədəniyyətində müstəsna rol oynamış aşıq sənətinin kökləri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Qədim dövrlərdə "aşıq" dediyimiz bu el sənətkarları "qam", "şaman", "varsaq", "dədə", "ozan", "oyun", "yanşaq" kimi adlar daşımışlar. Yalnız XIV-XV əsrlərdə "aşıq" termini işlənməyə başlamışdır. Adının əvvəlinə "aşıq" sözü əlavə edilən ilk xalq sənətkarı əhməd Yasəvi XIII əsrdə yaşayıb-yaratmışdır.

Qədim ozanların - Dədə Qorqut, Dədə Kərəm, Dədə Qərib, Dədə Yediyar kimi ustadların (ustad - "mahir sənətkar" anlaşılır) yaratdıqları aşıq havalarını, qoşma və dastanları yaddaşlarda qoruyub yaşadan aşıq sənəti bir çox Şərq ölkələrinə (Orta Asiya, Qazaxıstan, Türkiyə, İran və b.) yayılmış və sevilmişdir.

Tarixin müxtəlif mərhələlərində aşıq sənətini təmsil edən saz-söz ustaları aşıq şe'rini yeni ədəbi formalarla zənginləşdirmiş, yeni havalar, dastanlar yaratmışlar. Onlardan Aşıq Cünun, Sarı Aşıq, Koroğlu, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Alı, Aşıq ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və b. göstərmək olar.

"Aşıq" sözünün başqa bir mə'nası da var. "Aşıq" dedikdə (bə'zən "aşıx" kimi də işlənir) simli musiqi alətlərində (xüsusilə simli alətlər - tar, saz, kamança) simlərin alətin yuxarı hissəsində bərkidilib bağlanması üçün taxtadan (armud ağacından) düzəldilən dəstəklər nəzərdə tutulur.